Ο Θεμιστοκλής Σοφούλης

Ο Θεμιστοκλής Σοφούλης (Πάνω Βαθύ Σάμου 1862-Αθήνα 1949),
αρχαιολόγος διαπρεπής φιλελεύθερος – κεντρώος πολιτικός, χρημάτισε κατ’
επανάληψη υπουργός, πρόεδρος της Βουλής και πρωθυπουργός. Συνέδεσε το όνομά του
με την ενσωμάτωση της Σάμου στην Ελλάδα, την πρόσκαιρη συμμαχία Φιλελευθέρων –
ΚΚΕ το 1935 και βέβαια την πολύ κρίσιμη περίοδο του Εμφυλίου Πολέμου. Σπούδασε
Αρχαιολογία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και στη συνέχεια στην Γερμανία. Με την
επιστροφή του στην Ελλάδα, αναγορεύθηκε υφηγητής της Αρχαιολογίας στο
Πανεπιστήμιο Αθηνών και συμμετείχε σε πολλές ανασκαφές κυρίως στη Μεσσήνη.
Όμως, η ακαδημαϊκή σταδιοδρομία του είχε άδοξο τέλος, καθώς δεν εκλέχτηκε
τελικά Τακτικός Καθηγητής της Αρχαιολογίας.

Το 1899, ο Σοφούλης επέστρεψε
στην Σάμο, που τότε ήταν ημιαυτόμη ηγεμονία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, και
σύντομα εμπλέκεται με την πολιτική.. Ο Θεμιστοκλής Σοφούλης αναλαμβάνει την
ηγεσία του Κόμματος των Προοδευτικών που αγωνίζεται για την Ένωση με την Ελλάδα
και έχει φιλελεύθερο δημοκρατικό χαρακτήρα. Αντίπαλο και ανθενωτικό κόμμα ήταν
η παράταξη των «Χατζηγιαννικών» με για ηγέτη τον Ιωάννη Χατζηγιάννη, πολιτευτή
από το Καρλόβασι. Ο Θεμιστοκλής Σοφούλης το 1902 εκλέχτηκε πρόεδρος της
Σαμιακής Εθνοσυνέλευσης και ενέτεινε τις ενωτικές προσπάθειες που κορυφώθηκαν στην
Επανάσταση του 1908. Τότε, ο ηγεμόνας Ανδρέας Κοπάσης κάλεσε τον οθωμανικό να
την καταπνίξει. Ακολούθησαν συμπλοκές με νεκρούς στην περιοχή της πρωτεύουσας.
Με την ήττα της επανάστασης, ο Σοφούλης και στελέχοι του κόμματός του
καταδικάσθηκαν ερήμην σε θάνατο από το Κακουργοδικείο της Σάμου. Για να
αποφύγει την σύλληψη, ο Σοφούλης κατέφυγε στην Αθήνα, όπου άρχισε να οργανώνει
ένοπλο σώμα για την εκδίωξη των Οθωμανών από το νησί. Η δολοφονία του Ανδρέα
Κόπαση επέτρεψε στο Σοφούλη να αποβιβασθεί στη Σάμο, να κηρύξει επανάσταση
εναντίον του ηγεμονικού καθεστώτος. Η τοπική εξουσία πέρασε στην Εθνοσυνέλευση
των Σαμίων και, στις 11 Νοεμβρίου 1912, η Σάμος κήρυξε επισήμως την ένωσή της
με την Ελλάδα. Την διακυβέρνηση ανέλαβε προσωρινή κυβέρνηση υπό τον Θεμιστοκλή
Σοφούλη έως το 1914.

Οι αναλογίες στις συνθήκες που
επικρατούσαν σε Κρήτη και Σάμο, οι ομοιότητες στις συγκρούσεις Σοφούλη-Ηγεμόνα
Σάμου και Βενιζέλου Ύπατου Αρμοστή Κρήτης διαμόρφωσαν πολύ κοινά πολιτικά και
ιδεολογικά προτάγματα ανάμεσα στους δύο πολιτικούς. Επομένως, η σύνταξη του
Σοφούλη με τον Βενιζέλο στο Κόμμα των Φιλελευθέρων εξέφραζε ένα πολιτικό και
ιδεολογικό ρεύμα, προϊόν μιας κοινής πραγματικότητας στις Νέες Χώρες. Ίσως όχι
τυχαία, αλλά εξαιτίας αυτής ακριβώς της γεωγραφικής και πολιτικής προέλευσής
του, ο Σοφούλης θα διοριστεί περιφερειακός διοικητής Μακεδονίας 1914-15. Μετά
το κίνημα της Εθνικής Αμύνης θα συμμετάσχει στην κυβέρνηση του Βενιζέλου στη
Θεσσαλονίκη ως Υπουργός Εσωτερικών. Το 1917 εκλέχθηκε πρόεδρος της Βουλής των
Ελλήνων, θέση που διατήρησε επί μία τριετία.
Στις εκλογές του 1920 δεν εκλέχθηκε βουλευτής, αλλά δύο χρόνια αργότερα,
με την επάνοδο του Βενιζέλου από το Παρίσι, ανέλαβε υπουργός Εσωτερικών.
Αργότερα διετέλεσε υπουργός Εσωτερικών στην κυβέρνηση του Καφαντάρη στα 1923. Τότε,
στο ερώτημα αν η συνταχτική συνέλευση έπρεπε να προκαταβάλλει το λαό στο ζήτημα
του αβασιλεύτου του πολιτεύματος, το Κόμμα των Φιλελευθέρων διασπάστηκε. Ο
Σοφούλης εκφράσθηκε υπέρ της άμεσης κατάργησης της βασιλείας και έχοντας 100
βουλευτές με το μέρος του ίδρυσε το Κόμμα των Προοδευτικών Φιλελευθέρων με
έμβλημα το πεντάκτινο αστέρι. Τελικά και οι δύο πλευρές των Φιλελευθέρων θα
συνταχθούν με τη συμβιβαστική πρόταση του Αλ. Παναστασίου, ηγέτη της
Δημοκρατικής Ένωσης: η εθνοσυνέλευση θα καθαιρούσε τη δυναστεία και ο λαός θα
αποφάσιζε στη συνέχεια για το πολίτευμα. Ο Σοφούλης το 1924 θα διαδεχτεί στην
πρωθυπουργία τον Παπαναστασίου, αλλά θα αποτύχει να ικανοποιήσει αιτήματα
στρατιωτικών και θα ανατραπεί από σύντομο πραξικόπημα. Το μόνο σημαντικό μέτρο
της κυβέρνησής του ήταν η απαλλοτρίωση 350.000 στρεμμάτων που αποδόθηκαν σε
πρόσφυγες από την Μικρά Ασία και σε ακτήμονες. Εκλέγεται το 1926 Πρόεδρος της
Βουλής μέχρι το 1928. Στην κυβέρνηση Βενιζέλου διετέλεσε Υπουργός Στρατιωτικών,
παγίωσε τη θέση του στην κομματική ιεραρχία και ορίστηκε υπαρχηγός στο κόμμα.
Διετέλεσε επίσης πρόεδρος της Βουλής από το 1930 έως το 1932, και το 1933. Κατά
το βενιζελικό πραξικόπημα του 1935 συνελήφθη και δικάστηκε από στρατοδικείο,
αλλά αθωώθηκε. Με την φυγή του Βενιζέλου στην Γαλλία αναδεικνύεται επίσημος
αρχηγός του Κόμματος των Φιλελευθέρων. Ύστερα από το αδιέξοδο των εκλογών του
Ιανουαρίου 1936, ο Σοφούλης έληξε τη διαμάχη για το χαρακτήρα του πολιτεύματος
αναγνωρίζοντας την κοινοβουλευτική υπεροχή των φιλοβασιλικών κομμάτων. Αλλά η
αδυναμία συγκρότησης κυβέρνησης συνασπισμού οδήγησε στη μη κοινοβουλευτική
κυβέρνηση Κ. Δεμερτζή. Ο Σοφούλης προσπαθώντας να πιέσει τον βασιλιά
προκειμένου να αντικατασταθεί ο Υπουργός Στρατιωτικών Αλ. Παπάγος, ήρθε σε
συνεννόηση με τους βουλευτές του κομμουνιστικού «Παλλαϊκού Μετώπου». Τότε
υπέγραψε το μυστικό σύμφωνο «Σοφούλη – Σκλάβαινα». Οι κομμουνιστές θα στήριζαν
με την ψήφο τους μια κυβέρνηση Φιλελευθέρων με τον όρο τη Γενική Αμνηστεία και
την αποκατάσταση των ελευθεριών, την κατάργηση των νόμων περί προστασίας του
κοινωνικού καθεστώτος, τη δημιουργία κοινωνικής ασφάλισης, φτηνό ψωμί,
κατάργηση χρεών κλπ. Όταν όμως του δόθηκε η εντολή να σχηματίσει κυβέρνηση, δεν
αποτόλμησε το μεγάλο βήμα στηρίζοντας την κυβέρνηση Δεμερτζή. Τότε ο ΚΚΕ έδωσε
στη δημοσιότητα τη μυστική συμφωνία προκαλώντας κρίση στο Κόμμα των
Φιλελευθέρων. Όταν ο Μεταξάς ανέλαβε την πρωθυπουργία για να κυβερνήσει με
διατάγματα, ο Σοφούλης δεν έδειξε να αρχικά να ανησυχεί για το ενδεχόμενο
δικτατορίας και στήριξε τη νέα κυβέρνηση. Οι Φιλελεύθεροι πίστευαν ότι
μπορούσαν σε αυτή τη δύσκολη στιγμή να διακινδυνεύσουν την παράδοση της
εξουσίας στον Μεταξά, επειδή ο βασιλιάς, επικαλούμενος τον όρκο του, είχε
διαβεβαιώσει τον αρχηγό του κόμματος ότι δεν υπήρχε ο παραμικρός κίνδυνος για
τους κοινοβουλευτικούς θεσμούς. Μετά την επίσημη αναγγελία της δικτατορίας,
στις 4 Αυγούστου του 1936, ο Σοφούλης τήρησε αρχικώς επιφυλακτική στάση, αλλά
με την εξέλιξη της δικτατορίας σε φασιστικό καθεστώς να τοποθετηθεί κριτκά.

Κατά την διάρκεια της κατοχής, ο
Σοφούλης παρέμεινε στην Αθήνα και συμμετείχε στην δεξιά αντιστασιακή οργάνωση
ΑΑΑ («Αγών, Ανόρθωσις, Ανεξαρτησία»), η οποία είχε επαφές με το συμμαχικό
στρατηγείο της Μέσης Ανατολής. Αρνήθηκε ωστόσο να συνεργαστεί με το ΕΑΜ.
Μάλιστα τον Ιανουάριο του 1944, κατηγόρησε το ΕΑΜ ότι αποτελούσε προμετωπίδα
στα σχέδια του ΚΚΕ για την εγκαθίδρυση κομμουνιστικής δικτατορίας. Οι κατοχικές
Αρχές τον συνέλαβαν στις 19 Μαΐου του 1944 με την κατηγορία της αντιστασιακής
δράσης και τον φυλάκισαν στο Χαϊδάρι μέχρι το τέλος της Κατοχής. Μετά την
απελευθέρωση, ο Σοφούλης προσπάθησε να κρατήσει ίσες αποστάσεις τόσο από τους
βασιλόφρονες Λαϊκούς όσο και από το ελεγχόμενο από το ΚΚΕ ΕΑΜ. Η μεγάλη
πολιτική εμπειρία του γηραιού πλέον πολιτικού έκανε τους Βρετανούς να τον προωθήσουν
για πρωθυπουργό τον Νοέμβριο του 1945 ως την «μέση λύση». Πίστευαν πως θα
μπορούσε να διασώσει τη χώρα από ένα οικονομικό ναυάγιο και ταυτόχρονα να
συνεχίσει τον αγώνα κατά της αριστεράς. Τον Ιανουάριο του 1946, ο Σοφούλης
απέρριψε έκκληση του Κωνσταντίνου Τσαλδάρη και του Σοφοκλή Βενιζέλου για
υπόδειξη κοινών υποψηφίων από τους Φιλελευθέρους και τους Λαϊκούς στις εκλογές
που θα γίνονταν την άνοιξη του ίδιου έτους. Λίγο πριν από τις εκλογές, απέρριψε
παρόμοια πρόταση από το ΚΚΕ για εκλογική συνεργασία ανάμεσα στο ΕΑΜ και τους
Φιλελευθέρους. Τον Ιανουάριο του 1947, ο Σοφούλης απείχε από την κυριαρχούμενη
από Λαϊκούς κυβέρνηση του Δημητρίου Μάξιμου, γιατί δεν συμφωνούσε με την
συγκρουσιακή πολιτική των Λαϊκών. Ο Σοφούλης απαίτησε να σχηματίσει δική του
κυβέρνηση και να θέσει σε εφαρμογή μια πολιτική κατευνασμού που θα περιελάμβανε
γενική αμνηστία και απελευθέρωση όλων των εκτοπισμένων Αριστερών. Αλλά οι
προτάσεις του δεν εισακούστηκαν και ο κυβερνητικός ραδιοσταθμός τον κατήγγειλε
ως «προδότη και Βούλγαρο». Τον Ιούλιο του 1947, το ΕΑΜ έκαμε έκκληση στον
Σοφούλη να αναλάβει πρωτοβουλία για την αποσόβηση του Εμφυλίου. Ο Σοφούλης
συναντήθηκε με τον Δημήτριο Μάξιμο, ο οποίος συμφώνησε σε μία πολιτική λύση για
την αποφυγή του πολέμου. Όμως ο βασιλιάς Παύλος, που είχε διαδεχθεί τον Γεώργιο
Β΄ αρνήθηκε να συζητήσει κάθε πρωτοβουλία, γιατί οι Αμερικανοί δεν θα το
επέτρεπαν. Το Σεπτέμβριο του 1947 ο Σοφούλης, μέσα σε μια περίοδο σκλήρυνσης
της σύγκρουσης κρίθηκε από τους Αμερικανούς πως ήταν ο καταλληλότερος να αναλάβει
ξανά τη διακυβέρνηση. Βασικά κριτήρια η μετριοπάθεια, η αυξημένη ακτινοβολία
στο εσωτερικό και το ενισχυμένο κύρος στο εξωτερικό και τέλος το περιορισμένο
ενδιαφέρον προσωπικών φιλοδοξιών ένεκα ηλικίας. Για τους Αμερικανούς εξάλλου, ο
Σοφούλης και οι Φιλελεύθεροι αποτελούσαν την καλύτερη εγγύηση για την εφαρμογή
του Σχεδίου Μάρσαλ στην Ελλάδα. Η κυβέρνηση Σοφούλη, αφού προσπαθήσει να έρθει
σε συνεννόηση με το ΚΚΕ και δώσει περιθώρια για αμνηστία, θα βρει εμπόδια από
τους Λαϊκούς, τον Γεώργιο και τους αμερικανούς. Έτσι θα κηρύξει πανστρατιά
εναντίον του «χειρότερου εχθρού του ελληνικού έθνους» και θα κηρύξει το ΚΚΕ
εκτός νόμου. Έλαχε, λοιπόν, στον παλιό δημοκρατικό επαναστάτη, στον πολιτικό
που συμφώνησε το 36 σε κοινό μέτωπο με το ΚΚΕ, σε αυτόν που προσπάθησε την
αποσόβηση του εμφυλίου πολέμου, να είναι εκείνος που θα αναλάβει το δύσκολο
έργο της νίκης του κομμουνισμού, της πολιτικής και φυσικής εξόντωσης χιλιάδων
ελλήνων κομμουνιστών και δημοκρατικών πολιτών. Πέθανε στις 24 Ιουνίου του 1949,
ενώ οι μάχες μαίνονταν ακόμα στον Γράμμο και στο Βίτσι.

Κώστας Παλούκης εφη. Σκριπ