βιβλιοπαρουσίαση: Η Ικάρια Πτήση

Κώστας Παλούκης,
βιβλιοπαρουσίαση

από τις Ακυβέρνητες Πολιτείες,
στο Τάμπυα, 7/10/17

Κυκλοφορεί από τις εκδόσεις τόπος το βιβλίο Ικάρια Πτήση, χρονικό της ρωσικής επανάστασης, του Γιάννη Χλιουνάκη. Παίρνοντας το βιβλίο στα χέρια αμέσως αντιλαμβάνεται κανείς τη βασική λειτουργία του: είναι ταυτόχρονα τόσο ένα εγχειρίδιο για νέους αναγνώστες όσο κι ένα εγχειρίδιο εργασίας. Θα εξηγήσω παρακάτω τι εννοώ. Πρώτα πρώτα είναι αυτό που γράφει και στον υπότιτλο, δηλαδή ένα χρονικό. Ωστόσο, τι είναι ένα χρονικό;

Σύμφωνα με ένα λεξικό είναι είτε η λεπτομερής εξιστόρηση ενός γεγονότος (π.χ. το χρονικό της εξέγερσης του Πολυτεχνείου) είτε είδος μικρής χρονογραφίας, πεζής ή έμμετρης, που αναφέρεται σε γεγονότα μικρών περιόδων, π.χ. το Χρονικό του Μωρέως. Σε τι διαφέρει όμως από ένα ιστορικό βιβλίο; Η πλέον σημαντική διαφορά είναι σίγουρα η εστίαση στο γεγονός και ο περιορισμός της ερμηνείας και της ανάλυσης. Το χρονικό αφηγείται σε λαϊκή γλώσσα και με χρονική σειρά γεγονότα, ενώ η ιστορία συγκροτεί μια αφήγηση κυρίως βασισμένη σε ερωτήματα γύρω από διάφορες θεματικές. Η ιστορία έχει πίσω της θεωρία και στηρίζεται πάνω σε μελέτες άλλων ιστορικών σε συνδυασμό με μια πρωτότυπη σύνθεση πληροφοριών από πηγές. Γι’ αυτό το λόγο, το χρονικό θεωρείται συχνά ένα εκλαϊκευτικό κείμενο και αντιδιαστέλλεται με την δύσκολη σε έννοιες ιστορία. Πολλοί θεωρούν πως τα γεγονότα είναι η “πραγματική ιστορία” υπονοώντας πως η σύγχρονη ιστοριογραφία είναι περισσότερο θεωρητική από όσο θα έπρεπε.

φωτογραφία από την εκδήλωση, πηγή: Χρ. Αβραμίδης

Ας έρθουμε όμως στην Ικάρια Πτήση. Το βιβλίο υποστηρίζει ότι είναι ένα χρονικό της ρωσικής επανάστασης με την έννοια μίας χρονολογικής παρουσίασης βασικών γεγονότων, αλλά στην πράξη ταυτόχρονα βοηθά στην εξήγηση βασικών εννοιών που σχετίζονται με την ρωσική επανάσταση. Με αυτήν την έννοια είναι εν πολλοίς ένα λεξικό της ρωσικής επανάστασης με τα λήμματα τοποθετημένα σε χρονική σειρά. Στην πράξη δεν έχουμε ένα ενιαίο κείμενο με αρχή, μέση και τέλος, αλλά πολλά αποσπασματικά κείμενα που το καθένα πραγματεύεται ένα μικρό υπομέρος της ιστορίας της επανάστασης. Από αυτή την άποψη λειτουργεί ελκυστικά για κάθε νέο αναγνώστη που θέλει μια βασική κι εύκολη πρόσβαση στα ιστορικά δεδομένα της ρωσικής επανάστασης. Ωστόσο, είναι δομημένα με έναν συγκεκριμένο τρόπο ώστε να λειτουργεί ταυτόχρονα και ως εγχειρίδιο εργασίας καθώς κάποιος αναγνώστης μπορεί να προστρέξει σε μία μόνο υποπερίοδο της ρωσικής επανάστασης και να αντλήσει τις βασικές πληροφορίες γύρω από αυτήν χωρίς να χρειάζεται να μπερδευτεί με άλλες περιόδους. Από αυτήν την άποψη η βασική αρετή του συγκεκριμένου βιβλίου δεν αφορά μόνο το καθεαυτό κείμενο, αλλά το γραφιστικό στήσιμό του, την ίδια την φιλοσοφία της κατασκευής του.

φωτογραφία από την εκδήλωση πηγή: Χρ. Αβραμίδης

Το γραφιστικό στήσιμο λοιπόν χωρίζεται σε δύο μορφές κειμένου: την κύρια και την εμβόλιμη. Η κύρια μορφή έχει τα χαρακτηριστικά ενός πίνακα δεδομένων: στα αριστερά ή δεξιά, ανάλογα με τις μονές ή ζυγές σελίδες, τοποθετείται η στήλη της ημερομηνίας και στα δεξιά ή τα αριστερά πάλι ανάλογα με τις μονές ή ζυγές σελίδες βρίσκεται η στήλη με το αφηγηματικό κείμενο. Η στήλη της ημερομηνίας έχει πάνω με έντονο χρώμα το έτος, ενώ, καθώς κατεβαίνει η σελίδα, ακολουθεί σε κάθε γραμμή η ημέρα και το μήνα μέσα σε γκρίζο πλαίσιο. Δίπλα η στήλη με το αφηγηματικό κείμενο επίσης δομείται σε δύο επίπεδα: Συγκεκριμένα, μετά την ημερομηνία παρουσιάζεται σε μικρές περιόδους το γεγονός με κάποιες βασικές λεπτομέρειες, π.χ. 2-6 Μαρτίου 1ο Συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς. Μόλις 51 αντιπρόσωποι, από τους οποίους 35 έχουν δικαίωμα ψήφου. Αντιπροσωπεύουν οργανώσεις από 19 χώρες. Στη συνέχεια όμως ακολουθεί ένα επεξηγηματικό κείμενο μέσα σε ένα πλαίσιο με κόκκινες γραμμές. Εκεί ο συγγραφέας παραθέτει περισσότερες πληροφορίες και στοιχεία προσωπικής άποψης και ερμηνείας. Κάποιες πληροφορίες που ο συγγραφέας θεωρεί χρήσιμες παρουσιάζονται με τη μορφή υποσημείωσης, στη συγκεκριμένη περίπτωση ένας αστερίσκος μας ενημερώνει πως στο 1ο Συνέδριο της ΚΔ “Η Βαλκανική Επαναστατική Σοσιαλδημοκρατική Ομοσπονδία αντιπροσωπεύτηκε από τον Ρακόφσκι. Η εμβόλιμη παρουσίαση είναι σε κόκκινο φόντο. Αποτελείται είτε από πηγές της εποχής, π.χ. ο λόγος των αριστερών κομμουνιστών και ο αντίλογος του Λένιν στο 1ο Πανρωσικό Συνέδριο των Συμβουλίων Λαϊκής Οικονομίας στις 28 Μαΐου 1918, είτε από το χρονικό κάποιων παράλληλων γεγονότων που συμβαίνουν π.χ. στη Γερμανία.

Η γραφιστική δομή λοιπόν είναι το πιο καινοτόμο και σημαντικό στοιχείο στο βιβλίο και αυτή που ορίζει τον χαρακτήρα του λεξικολογικού χρονικού. Καταφέρνει να το καθιστά ευκολοδιάβαστο και προσιτό στο μη απαιτητικό κοινό. Συνεπώς, ένας βασικός στόχος του συγγραφέα επιτυγχάνεται και από αυτήν την άποψη αυτή η δύσκολη επιτυχία είναι η μεγαλύτερη αξία και αρετή του. Το βιβλίο αυτό είναι ένα εργαλείο μάχης κάθε αριστερού και κομμουνιστή και απευθύνεται σε κάθε εργάτη και εργάτρια, σε κάθε φοιτητή και φοιτήτρια που θέλει μία σύντομη εισαγωγή στην ρωσική επανάσταση.

φωτογραφία από την εκδήλωση πηγή Χρ. Αβραμίδης

Θα ήταν όμως άδικο για τον συγγραφέα να αποσυνδέσουμε εντελώς την δομή από το περιεχόμενο και αν εμμείνουμε μόνο στην πρώτη. Το κείμενο βασίζεται κυρίως σε δευτερογενή βιβλιογραφία και σε πηγές που ο συγγραφέας έχει εντοπίσει εκεί. Είναι με άλλα λόγια μία σύνθεση από κείμενα άλλων συγγραφέων. Κι εδώ βρίσκεται ακόμα μία αρετή του βιβλίου. Ο συγγραφέας εύκολα θα μπορούσε να πέσει στην παγίδα της ανάλυσης ή της επιμονής σε κάποια σημεία της επανάστασης με αποτέλεσμα να προκύψει ένα ογκώδες βιβλίο, αλλά αποφεύγει αυτόν τον κίνδυνο και καταφέρνει να ισορροπήσει. Η διαδικασία αυτή προϋποθέτει κριτήρια αξιολόγησης και καταδεικνύει τις συνθετικές αρετές του συγγραφέα στη διαμόρφωση του κειμένου.

Θα προχωρήσω σε κάποια σχόλια ιστοριογραφικής φύσης. Όσο βέβαια και εάν ο συγγραφέας επιμένει σε μία γεγονοτολογική χρονική παρουσίαση, σε καμία περίπτωση αυτή δεν ενέχει στοιχεία προσωπικής πολιτικής ή ιστοριογραφικής στάσης. Πρώτα πρώτα, η επιλογή της δευτερογενούς βιβλιογραφίας καθορίζει το χαρακτήρα του κειμένου. Συγκεκριμένα, στηρίζεται σε κλασικά ιστορικά έργα και όχι σε πιο σύγχρονα ιστοριογραφικά κείμενα. Αυτή η επιλογή φαίνεται ότι επιδρά εν τέλει στη φυσιογνωμία του κειμένου. Από αυτήν την άποψη το χρονικό ενέχει περισσότερο το χαρακτήρα μιας πολιτικής ιστορίας της από τα πάνω δράσης των προσώπων, μια καταγραφή των πολιτικών γεγονότων, των αντιπαραθέσεων, των συγκρούσεων, των διασπάσεων ή των επιτυχιών των ηγετών, ενώ απουσιάζουν πλευρές της ιστορίας των από κάτω, της καθημερινής δράσης των ανθρώπων, στοιχεία πολιτισμικής, κοινωνικής ή οικονομικής ιστορίας. Ωστόσο, ο χαρακτήρας του χρονικού γλιτώνει το κείμενο από ένα βασικό στοιχείο ανάλογων συνθετικών ιστοριών που είχαν ως κύριο ερώτημα τη διερεύνηση της αποτυχίας ή της επιτυχίας των επαγγελλόμενων στόχων των επαναστατών με αποτέλεσμα να καταλήγει συχνά σε μια «λαθολογία» είτε ήταν από την πλευρά της επίσημης κομματικής σχολής είτε από τη μεριά των σε διάφορες διαβαθμίσεις διαφοροποιημένων αριστερών.

Βέβαια, συνιστά ένα υπό συζήτηση ζήτημα κατά πόσο ένα χρονικό μπορεί να ενσωματώσει και άλλες συνιστώσες των γεγονότων, εκτός από τα κύρια πολιτικά γεγονότα, π.χ. η δημοσίευση κάποιων αφισών, η κυκλοφορία κάποιων τραγουδιών, η έμφαση σε κάποιες τομές που άλλαξαν την καθημερινότητα κλπ. Η προσωπική μου άποψη είναι ότι είναι δυνατό. Το πρόβλημα εδώ είναι η συνολική καθυστέρηση της ελληνικής βιβλιογραφικής παραγωγής και μετάφρασης σε σχέση με την ρωσική επανάσταση. Για πολλές δεκαετίες τα μοναδικά κείμενα που ήταν προσιτά στο ελληνικό κοινό ήταν τα κείμενα των Λένιν, Στάλιν, Τρότσκι και άλλων πολιτικών προσώπων. Τις περισσότερες περιπτώσεις τα κείμενα αυτά δεν αντιμετωπίζονταν ως ιστορικά ντοκουμέντα, αλλά κυρίως ως εργαλεία πολιτικής πάλης, προπαγάνδας και αντιπαράθεσης ανάμεσα στις διάφορες τάσεις της αριστεράς. Την ίδια περίοδο στο εξωτερικό, και στους δύο κόσμους, η έρευνα, ο διάλογος και η βιβλιογραφιά γύρω από τη ρωσική επανάσταση γέμιζε ολόκληρα δωμάτια βιβλιοπωλείων. Το πολιτικοποιημένο όμως ελληνικό κοινό αντιμετώπιζε σαστισμένα και με φοβία όλη αυτή την παραγωγή που καταδίκαζε ως ρεβιοζιονιστική, οππορτουνιστική ή και αντικομμουνιστική. Γι’ αυτό το λόγο η πρόσληψη της ρωσικής επανάστασης στην Ελλάδα παρέμενε για χρόνια καθηλωμένη σε αντιπαραθέσεις οι οποίες χωρίς την άντληση πληροφοριών από τη σύγχρονη ιστοριογραφία ήταν καταδικασμένες να αναπαράγονται με έναν κοινότοπο και μάλλον βαρετό τρόπο. Αυτή η αντιπαράθεση έχει πάντα ένα πολιτικό νόημα, αλλά τουλάχιστον ας βασίζεται σε πιο σύγχρονες μελέτες οι οποίες έχουν να προσφέρουν πάρα πολλά στοιχεία και ως προς το τι έγινε, αλλά και ως προς την ερμηνεία. Η αλήθεια είναι πως τα τελευταία χρόνια το διαδίκτυο κατέστησε πολύ πιο προσιτή την νέα έρευνα και συχνά παρουσιάζονται κάποιες εμπλουτισμένες απόψεις.

Κατά τη δεκαετία του 1980 και 1990 μεταφράστηκαν κάποιες χρήσιμες θεωρητικές μελέτες για τον χαρακτήρα της σοβιετικής κοινωνίας, π.χ. του Σαρλ Μπέτελεμ «Οι ταξικοί αγώνες στην ΕΣΣΔ», ή γράφτηκαν αντίστοιχες από έλληνες συγγραφείς, πολιτικούς αναλυτές, όπως ο Κώστας Κάππος και η Έλλη Παππά, κυρίως όμως πολιτικούς ή κοινωνικούς επιστήμονες, όπως ο Γιάννης Μηλιός. Την ίδια εποχή κυκλοφόρησαν κάποιες γενικές ιστορίες της Ευρώπης με πιο εξέχουσα εκείνη του Χομπσμπάουμ, αλλά ουσιαστικά απουσίαζαν τόσο οι κλασικές ιστορικές συνθέσεις με αποκλειστικό θέμα τη ρωσική επανάσταση, αλλά και οι πιο σύγχρονες προσεγγίσεις. Επίσης, απουσίαζαν σημαντικά αυτοβιογραφικά κείμενα των πρωταγωνιστών. Η επέτειος των 100 χρόνων αποτέλεσε από αυτήν την άποψη μια πολύ καλή ευκαιρία να ανανεωθεί και να εμπλουτιστεί η βιβλιογραφία. Το αποτέλεσμα δεν είναι όμως το αναμενόμενο. Θεωρώ ότι ναι μεν καλύπτονται τα βασικά που υπήρχαν, αλλά θα μπορούσε να είχαν μεταφραστεί και ακόμα πιο σύγχρονα κείμενα.

Σε αυτό το πλαίσιο της κάλυψης υπαρχόντων κενών λειτουργεί και το βιβλίο Η Ικάρια Πτήση καθώς καλύπτει ένα πολύ βασικό κενό, την ύπαρξη ενός χρονικού, δηλαδή ενός εγχειριδίου και ενός εργαλείου, όπως αναφέρθηκε στην αρχή. Ωστόσο, επιμένω πως τα ιστοριογραφικά κενά παραμένουν παρά την εκ των πραγμάτων μικρή πληροφόρηση που δίνει η Ικάρια Πτήση. Αντίστροφα, μάλλον και ίσως και αυτό είναι ένα ακόμα από τα πλεονεκτήματα του βιβλίου. Η σύντομη και απλώς πληροφοριακή αναφορά μας καθιστά ορατή την ύπαρξη αυτών των άγνωστων σελίδων της ρωσικής επανάστασης για τις οποίες πρέπει να εμβαθύνουμε. Συγκεκριμένα, ποιός ξέρει σήμερα στην Ελλάδα τι ήταν οι σοσιαλεπαναστάτες, τι ήταν η ρωσική σοσιαλδημοκρατία, ποιός ήταν ο ρόλος προσωπικοτήτων που έχασαν, όπως ο Μαρτόφ; Ποιός ασχολείται με την κοινωνία, τη βιομηχανία, την οικονομία τόσο της προεπαναστατικής ή και της μετεπαναστατικής Ρωσίας;

Υπάρχει τώρα ένα άλλο ζήτημα που προκύπτει έμμεσα από το βιβλίο. Ίσως το πιο ουσιαστικό ερώτημα γύρω από την ιστορία της ρωσικής επανάστασης είναι αν θα φτάσουμε ποτέ στο σημείο να την αντιμετωπίζουμε με την «ιστορική νηφαλιότητα» που καταγράφεται η ιστορία της ένδοξης αγγλικής επανάστασης του 1688.  Ο Eric Hobsbawm απαντάει πως στις αρχές της δεκαετίας του 1990 αυτό παρέμενε δύσκολο καθώς ο απολογισμός για το σύνολο του σοβιετικού φαινομένου ήταν ακόμη προσωρινός. Συγκεκριμένα λοιπόν, η Ικάρια Πτήση δεν είναι σε θέση ούτε ενδιαφέρεται να δώσεις τις μεγάλες απαντήσεις, αλλά σίγουρα διαθέτει ένα προσόν την προσπάθεια για ιστορική νηφαλιότητα. Αυτό την καθιστά χρήσιμη σε αναγνώστες με πολύ διαφορετικές έως εχθρικές απόψεις για τον χαρακτήρα και την εξέλιξη της ρωσικής επανάστασης. Επίσης, η νηφαλιότητα του συγγραφέα μας γλιτώνει από μία κουραστική προβολή των ηγετών ως μεγάλων ηρώων, ενώ γενικά απουσιάζουν οι λεκτικές υπερβολές και οι υπέρμετροι βερμπαλισμοί. Ναι μεν η επιτυχία της Οκτωβριανής Επανάστασης στηριζόταν στη λάμψη του Λένιν και των μπολσεβίκων, αλλά δεν αντιμετωπίζεται ο Λένιν ως μία υπερπροσωπικότητα πάνω από τις άλλες μικρές προσωπικότητες.

Αυτό δε σημαίνει πως το βιβλίο δεν έχει πρόσημο. Κανένα κείμενο, ακόμα και μια απλή γεγονοτολογία δεν είναι ουδέτερη. Το πρίσμα του λοιπόν εντάσσεται στην οπτική της νέας αριστεράς, της αριστεράς δηλαδή που τοποθετείται εχθρικά στην εσωτερική αντεπανάσταση και συγκεκριμένα στον σταλινισμό. Αυτό αποτυπώνεται εύγλωττα στον ίδιο τον ποιητικό συμβολισμό του τίτλου, μία πολύ έξυπνη πνευματική σύλληψη που προτάσσει την άποψη του συγγραφέα. Γι’ αυτό θα κλείσω με ένα σχόλιο για την «ικάρια πτήση» της επανάστασης.

Η Οκτωβριανή Επανάσταση ήταν κάτι περισσότερο από μία υπόθεση της ρωσικής κοινωνίας. Επιπλέον, ήταν μία υπόθεση που υπερβαίνει το ιστορικό και χρονικό πλαίσιο, ήταν ένα άλμα της ανθρωπότητας προς την ουτοπία. Η ικάρια πτήση συμβολίζει τη θέληση του άπτερου ανθρώπου να αποκτήσει φτερά και να πετάξει, τη θέληση του φυλακισμένου στη γη ανθρώπου για ελευθερία χωρίς όρια, την επιθυμία του κατά μία έννοια να υπερβεί τα στενά όρια του βιολογικού του καθορισμού. Ταυτόχρονα, συμβολίζει την πτήση του ανθρώπου προς τον θεό ήλιο, την επιθυμία του φτάσει όσο πιο ψηλά την ίδια την ανθρωπότητα, κατά ένα τρόπο να τη θεοποιήσει. Και πράγματι τι άλλο μπορεί να ήταν αυτός ο μαρξικός στόχος για το βασίλειο της ελευθερίας, τι άλλο μπορεί να είναι η κομμουνιστική κοινωνία, παρά η τελείωση του ανθρώπου, η μετάβαση σε ένα νέο άλλο στάδιο της ανθρώπινης ύπαρξης. Σε αυτό το νέο κόσμο θα πραγματώνεται η ίδια η έννοια του ανθρώπου, αφήνοντας πίσω στην προϊστορία της ανθρωπότητας το βασίλειο της σκλαβιάς και της βαρβαρότητας. Αυτή λοιπόν η ικάρια πτήση κατέπεσε ακριβώς επειδή προκάλεσε την ύβρι, όπως υπονοεί ο συγγραφέας. Το ερώτημα για εμάς λοιπόν είναι πια ανοιχτό και τίθεται αμείλιχτα από τον ιδεολογικό και ταξικό εχθρό: Θα τη φοβηθούμε αυτήν την ύβρι και θα αποδεχτούμε ως νομοτέλεια της ανθρώπινης φύσης το αδύνατο της πτήσης προς τον ήλιο. Θα φοβηθούμε να ξαναπροσπαθήσουμε γνωρίζοντας τον κίνδυνο να ξαναπέσουμε; Αν λοιπόν αυτά τα ερωτήματα θέτει εύγλωττα η Ικάρια πτήση, αξίζει να το διαβάσει κανείς για να κάνουμε μια τέτοια συζήτηση.