Δευτέρα 30 Δεκεμβρίου 2013

Αστυνομική Διαταγή έτους 1907


Το παρακάτω κείμενο είναι ένα ντοκουμέντο. Πρόκειται για την αστυνομική διαταγή που εξέδωσε ο διοικητής του αστυνομικού τμήματος Ματαράγκας Καρδίτσας, στις 8 Δεκεμβρίου 1907 και είναι αποκαλυπτική για τα ήθη της επαρχίας εκείνης της εποχής. Απολαύστε το:
Προς απάσας τας αρχάς που διοικούν το χωρίον Ματαράγκα Καρδίτσης:Δήμαρχο, ιερέα του χωριού, Δάσκαλο και άπαντας τους προύχοντας του χωρίου.
Ήρθα εις Ματαράγκαν κατόπιν διαταγής του διοικητού μου μετά ενός χωροφύλακος προς επιβολήν της τάξεως, από άκρου εις άκρον του χωρίου, άνευ χρονοτριβής και άμεσα.
Διότι προχθές στο σιργιάνη μετά την Θίαν και Ιεράν Λιτουργίαν εν τω ναό όταν έπεζαν τα κλαρίνα και τα όργανα ο Κώστας (ας μην αναφέρο το ονομά του) χόρεβε σινέχεια μπροστά χορίς να αφίνη και τους άλους να χορέψουν μπροστά με κατά συνέπια παραξιγιθήκατε και πλακoθίκατε στο ξίλο με τα παλούκια και τα μαχέρια με αποτέλεσμα και κατά σινέπια να τραβματιστούν πολλοί άνθροποι.
Πάραφτα να εφαρμόσετε απάσας τα εξίς διαταγάς μου:
1) Αν ξανασιμβή τιάφτη πράξης εν τω χωρίο να γνορίζετε ότι θα σας συλλάβω και άνεφ χρονοτριβής αμέσος θα σας κλείσο στη φυλακή. Όταν πέζουν τα κλαρίνα και τα μουσικά όργανα στο σιργιάνη στο πανιγίρη και στο γάμο πρέπη να χορέβουν μπροστά άπαντες που επιθιμούν να χορέψουν και όχι μόνο ο ίδιος άνθροπος. Αφτό είνε γαηδουριά.
2) Μου αναφέρθικε ότι ο γάηδαρος του χαντζόπουλου τον Σεπτέμβριο μπίκε στο καλαμπόκι του Βάϊου (ας μην αναγράψο το επίθετο) και ο Βάϊος εκνεβρίστικε και κάρφοσε τον γάηδαρο με την αξάλη στο ένα καπούλι. Καταλαβένετε ο γάηδαρος δέν είναι όνος αλά ο Βάϊος. Άνεφ πολόν σκέψεον καταλαβένη κανής ότι το κεφάλη δεν έχει μιαλό αλά κολοκιθόσπορο. Απαγορεύετε να ξαναγίνη εκ νέου τέτιο απαράδεκτο ή παρόμιο πράγμα.
3) Πίγα στο μαγαζή για καφέ και από έξο βρομούσε κατρουλιό. Απαγορεύετε νά κατουράτε έξω στον τίχο του μαγαζιού.
4) Απαγορεύετε το βρισίδιν το φονασκίν και εντός του καφενίου το ανεμίζιν διότι είναι χιμόνας και εσθάνετέ τις αποφορά από τι βρόμα. Όστις επιθιμή να ανεμιστή να εξέρχετε έξοθεν του καφενίου.
5) Ίδα πολλές γυνέκες να πιάνουν τη σιγκούνα μετά του υποκαμίσου να το τραβούν πρό το έμπροσθεν να ανίγουν τα πόδια και να ουρούν ορθίος. Το τιούτον είναι απαράδεκτο και πρέπη άνεφ χρονοτριβίς να τις βρακόσετε άπαξ και διαπαντός.
6) Όταν λίαν προίαν πάτε τα γελάδια στο γελαδάρη και γιρίζοντας πρέπη ανιπερθέτος να μαζέβετε τις βονιές των ζώον από το δρόμο, το ίδιο να κάνετε και το βράδη διότι δεν έχη που να πατίση όστις βαδίζη εις τας οδούς του χωρίου. Και εκτός του τιούτου σας χριάζοντε αι βονιές να ζεστένεστε στο μπουχαρί το χιμόνα με τα κρία.
7) Σε κάθε πανιγίρι αποκριές πάσχα και γάμους που βαδίζη καλοντιμένος ο κόσμος πάι στην Εκλισία και μετά χορέβη στα σιργιάνια και στους γάμους πρέπη άπαντα τα σκυλιά να είναι δεμένα διά χονδρόν αλισίδεον και σχινίον προς αποφιγίν ατιχιμάτων εκ τον σκιλοδακομάτων.
8 ) Να μιν πίνετε πολί ινοπνεμβατόδη ποτά τσίπουρα και ίνους και μετά ξερνοβολάτε και κάνετε χαζαμάρες.
9) Να τιρίσετε άνεφ αντιρίσεος και χρονοτριβής την άνοθεν τάφτην διαταγήν μου άνθροπη σκύλη και γινέκες διότι όπιος συληφθή παραβάτις θα τον σιλάβο θα τον κλίσο στο σχολίο και αλίμονό του θα τον ταράξο και θα τον μαβρίσο στο ξίλο.
Να με σιγχορίτε αν έκανα κάπιο σιντακτικό λάθος καθότι τελίοσα και εγώ την Τρίτη του Δημοτικού σχολίου διότι δεν με έστιλε ο πατέρας μου από το χωρίον εις τιν Λάρισσαν για να μάθο περισσότερα γράματα. Σαν γκαραγκούνις που είμε και εγό καταλαβένετε άπαντες τας γραφάς μου τας οπίας θέλετε δεν θέλετε να τας τιρίσετε ανιπερθέτος.
Εν Ματαράγκα τη 8η Δεκεμβρίου 1907
Ο διοικητής του χωρίου
Νικόλαος Παπακωνσταντίνου
Υπονοματάρχης

σύμφωνα με τον Νικ(ο) Ποταμ(ιάνο) η συγκεκριμένη διαταγή βρίσκεται δημοσιευμένη στο περιοδικό Νουμάς του έτους 1907

Εγκύκλιος διαταγή του αστυνομικού διοικητού Δημητσάνης εν ετει 1883


Εγκύκλιος διαταγή 
προς απάσας τας αρχάς του Κράτους, 
Νομαρχίας και Δημάρχους, 
της υπ’ εμέ Αστυνομικής Περιφερείας 
της πόλεως Δημητσάνας.

Άρθρο 1ον
Παρακαλούνται πάντες και πάσαι όπως μεθαύριον Πέμπτην 6ην Δεκεμβρίου ε.ε κατά την πανηγυρικήν εορτήν του Αγίου Νικολάου, και επί τη εσχάτη ευκαιρία της συγκεντρώσεως των ξένων, οι κάτοικοι της δικαιοδοσίας μου εκτελέσωσι γενική καθαριότητα των δρόμων της εγχωρίου ταύτης...
κωμοπόλεως.
Άρθρο 2ον
Να ενώσωσι διά στερεών αλύσεων τους κύνας και τους σκύλους και άπαντα τα κακοποιά στοιχεία τα τυχόν δυνάμενα να προσβάλωσι την εγχώριον αιδώ.
Άρθρο 3ον
Να θέσωσι φίμωτρα ανά τα στόματα των φωνασκούντων ζώων και κτηνών, διαφόρων καταγωγών, γένους και φύσεως ή και ανθρωπογονέων ακαταλλήλου συμπεριφοράς εις ξένους κατά την επιτελούμενην ενθάδε πανήγυριν.
Άρθρο 4ον
Να εμποδιστούν βία το γκάρισμα των όνων και των μουλαριών, το χλιμίντρισμα των ίππων και των γαλών, δηλαδή των κατσουλιών.

Άρθρο 5ον
Όσοι νομίζουν πως είναι αυγοπώλαι, φαρμακοπώλαι, οινοπώλαι, σιδηροπώλαι, λαχανοπώλαι, οπωροπώλαι, εστιάτορες μη εξαιρουμένων των γνωστών εν γένει εμπορευομένων. Να τηρήσουν άκρα κάθαρσιν, αρίστην ποιότητα και να σκευάσουν δικαιοστάσιον των ζηγαριών των, των σταθμών και μέτρων, προς τα συμφέροντα της υπηρεσίας. Οι παραβάται της διατάξεως ταύτης θα τιμωρηθώσι κατά το άρθρο 272 της Αστυνομικής ταύτης διατάξεως και του Ποινικού νόμου άρθρον 272, περί βλάβης ηθών και τιμής.
Άρθρο 6ον
Όσοι παρ εμού οφθώσι και των οργάνων μου εργολαβούντες άρρενες μετά θηλέων θέλουσι ραβδισθεί ανελλιπώς εν τω κρατητηρίω.
Άρθρο 7ον
Απαγορεύεται η διέλευσις ανθρώπων και κτηνών προς αποφυγήν καταπάτησιν παίδων ως και ρυτήρως ελαύνοντος πόδας των κτηνών, και ως λόγου χάριν άρρενα τινά σπέυδοντα ψιτ, ψιτ, ψιτ, όπισθεν θηλέου τινός ούτινος οι πόδες ηστόχησαν και καταπάτησαν την εσθήτα του ποδός ταύτης, και ας είναι άλλην ημέραν θα εξετάσω και δια το σπουδαίον τούτο ζήτημα. Και δια να είμεθα εντάξει οι παραβάται θα διώκονται βάσει του άρθρου 1072 ως Ποινικού Νόμου.
Άρθρο 8ον
Το κλείσιμο των καταστημάτων κανονίζω, πλην λεσχών, την δύσιν του ηλίου, των οινοπωλείων την 11ην της νυκτός των δε θεαμάτων την 12ην μεταμεσονύκτιον, πλην του δημοσίου θεάματος της καραγκιοζαρίας, την πρωίαν περί το λυκαυγές, τουτέστιν άμα τη εμφανίσει του ηλίου εις την γην των κοινοτήτων. Και αυτό, διότι θα παρίσταται ο υποφαινόμενος εν μεγάλη στολή και παρασημοφορία.
Άρθρο 9ον
Απαγορεύονται αι σεισμικαί δονεις προς αποφυγήν καταπλήξεως του λαού και χάρις τηρήσεως αναψυχής.
Άρθρο 10ον
Απαγορεύεται ενώπιων ξένων η μαγκουροφορία, ο πυροβολισμός δια διμούτσουνης, το απότομο βήξιμον, η εκκάθαρισις ρινών, επιτρεπομένου τούτου εν απομεμακρυσμένη συνοικία και περί λύχνων το φως, όπως έλεγον οι παππούδες μας.
Άρθρον 11ον
Απαγορεύεται το συνομιλείν εντός του λουτήρος με πρόσωπα εις άλλους λουτήρας, ως και το τάραγμα των υδάτων δι’ αερίων (αφροδοκρουσιών).
Άρθρο 12ον
Απαγορεύεται κατά το ουρείν το παίξιμο του κρέατος.
Άρθρο τελευταίον
Περί μεσημβρίας μεγάλη παράκλησις προς απομάκρυνσιν πάσης ασθενείας ζώων, ανθρώπων, γυναικών, περονόσπορον, ποδάγρας κλπ.

Εν Δημητσάνη τη 3η . 12. 1883
Ο Αστυνομικός Διοικητής
ΕΜΜ. ΛΑΓΟΥΔΑΚΗΣ
Υπενοματάρχης

Κυριακή 29 Δεκεμβρίου 2013

Έρικ Χόμπσμπαουμ, ο ιστορικός των ηττημένων

του Άκη Παλαιολόγου   
08.09.13
Περιοδικό Εκτός Γραμμής, Τεύχος 31/Νοέμβριος 2012
EricΣτις αρχές της δεκαετίας του 1950 μια νέα γενιά μαρξιστών ιστορικών εμφανίστηκε στον βρετανικό ακαδημαϊκό χώρο. Ο βασικός πυρήνας της συγκροτήθηκε από την επίσημα οργανωμένη Ιστορική Ομάδα του Κομμουνιστικού Κόμματος της χώρας. Ο διάλογος μεταξύ των ιστορικών, μαρξιστών και μη, άρχισε να αναπτύσσεται στο περιοδικό Past and Present, που ίδρυσαν το 1952 οι μαρξιστές ιστορικοί και δεν ελεγχόταν από το Κ.Κ. Βρετανίας. Αυτή η γενιά των ιστορικών αφοσιώθηκε στην επανεξέταση της ιστορίας της εργασίας αλλά και της μέχρι τότε αντικαπιταλιστικής ιστορικής μεθοδολογίας, μέσα από μια μαρξιστική οπτική και με νέα μεθοδολογικά εργαλεία: χρησιμοποίησε την οικονομική ιστορία και τις κοινωνικές επιστήμες και αντιπαρατάχθηκε στη –δεσπόζουσα τότε στη βρετανική ιστοριογραφία– φιλελεύθερη σχολή, αλλά και στον ντετερμινισμό της σύγχρονής της μαρξιστικής ιστοριογραφίας. Μέσω των μαρξιστών ιστορικών ξεκίνησε μια συστηματική συγχώνευση της «στενής» και της «ευρείας» ιστορίας της εργασίας, της ιστορίας δηλαδή των θεσμικά οργανωμένων μορφών του εργατικού κινήματος («στενή») και της ιστορίας των σχέσεων, της κουλτούρας και των πρακτικών των εργατών («ευρεία»).
Παράλληλα ανέδειξε την κοινωνική ιστορία, συνδέοντάς την με τη μελέτη των χώρων εργασίας ως πεδίων συγκρούσεων, διαμόρφωσης κουλτούρας και συνείδησης στο επίπεδο της καθημερινότητας. Η γενιά αυτή έθεσε τα θεμέλια για τη σύγχρονη μελέτη της εργατικής ιστορίας και διαμόρφωσε μια ολόκληρη σχολή που έμεινε γνωστή στην ιστοριογραφία ως η σχολή των Βρετανών Μαρξιστών Ιστορικών. Στην ομάδα ιστορικών του Κ.Κ. Βρετανίας και στη συντακτική επιτροπή του Past and Present ανήκαν πολλοί σημαντικοί ιστορικοί όπως ο Μορίς Ντομπ, o Ρόντνεϊ Χίλτον, o Κρίστοφερ Χιλ και ο Ε. Π. Τόμσον. Όμως κινητήριος μοχλός και συνεχιστής του ιστοριογραφικού αυτού ρεύματος ήταν ο Έρικ Χόμπσμπαουμ. Σε αντίθεση με το ρεύμα της «στενής», θεσμικής εργατικής ιστοριογραφίας, ο Χόμπσμπαουμ, επισήμανε ότι η ιστορία της εργασίας πρέπει να αναπτύσσεται ως ιστορία της εργατικής τάξης, ως μια ιστορία που δεν θα περιορίζεται στους οργανωμένους εργάτες, τα θεσμικά όργανα και τους ηγέτες τους, αλλά θα εστιάζει στις εμπειρίες της εργατικής τάξης. Το σύνολο του έργου του Χόμπσμπαουμ για την εργασία χαρακτηρίζεται από προσήλωση στην «ολότητα» των εμπειριών της εργατικής τάξης.
Με βάση αυτή την προσέγγιση, ο Χόμπσμπαουμ δεν περιόρισε το ενδιαφέρον του στο χώρο της παραγωγής. Ερεύνησε τον πολιτισμό, τις πρακτικές έκφρασης της ταξικής ταυτότητας, τους μηχανισμούς αλληλεγγύης, την οικογένεια, τα σπίτια, την ψυχαγωγία των εργατών. Ενδεικτικά των πολυσχιδών ερευνητικών ενδιαφερόντων του είναι τα έργα Labouring Men και Ξεχωριστοί Άνθρωποι, στα οποία πραγματεύτηκε όψεις της εργατικής κουλτούρας όπως το ποδόσφαιρο, την ενδυμασία, τη μουσική και τις παραδόσεις της εργατικής τάξης σε Αγγλία και Γαλλία. Το θέμα της «ολότητας» που περικλείει ο προσδιορισμός της τάξης φαίνεται ξεκάθαρα στα έργα παγκόσμιας ιστορίας, Η Εποχή των Επαναστάσεων 1789-1848 και Η Εποχή του Κεφαλαίου 1848-1875, στα οποία οι πραγματευόμενες ιστορικές περίοδοι αντιμετωπίζονται ως αναπτυσσόμενα σύνολα στα οποία η πολιτική οικονομία, οι ταξικές σχέσεις του βιομηχανικού καπιταλισμού προσδιορίζουν, δομούν ή σχηματίζουν την ανάπτυξή τους, περιλαμβάνοντας στους κόλπους τους τις επιστήμες, τις ιδέες, τη θρησκεία και τις τέχνες.
Τα συγκεκριμένα έργα (όπως επίσης και Η εποχή των αυτοκρατοριών, 1875-1914 και Η εποχή των άκρων: ο σύντομος 20ός αιώνας 1914-1991) αποτελούν εύγλωττο δείγμα ενός δεύτερου βασικού μεθοδολογικού άξονα που διαπνέει όλο το έργο του: την κεντρικότητα της πάλης των τάξεων στην ιστορική διαδικασία. Η περίοδος που πραγματεύτηκε στην Εποχή των Επαναστάσεων ήταν για τον Χόμπσμπαουμ τα χρόνια κατά τα οποία οι εμπειρίες των φτωχών εργαζομένων οδήγησαν στην ανάπτυξη της ταξικής συνείδησης και των εργατικών κινημάτων, με έντονη τροφοδότηση από τη Γαλλική και τη Βιομηχανική Επανάσταση: εάν η Γαλλική Επανάσταση υπονόησε, η Βιομηχανική Επανάσταση κατέστησε σαφή στους εργάτες της Ευρώπης την ανάγκη διαρκούς κινητοποίησης. Στην Εποχή του Κεφαλαίου, εξετάζοντας τις επαναστάσεις του 1848, τις χαρακτήριζε την πρώτη δυνητικά παγκόσμια επανάσταση, καθώς είχαν το κοινό χαρακτηριστικό να είναι κοινωνικές επαναστάσεις των φτωχών εργαζομένων. Παρότι απέτυχαν, τόνισε ότι η παρουσία των εργατικών τάξεων ως μια δυνητικά επαναστατική δύναμη ήταν πλέον γεγονός, αναγκάζοντας τις δυνάμεις του συντηρητισμού και των αστών να υπερασπιστούν τους εαυτούς τους με νέους τρόπους.
Μέσα από τις μελέτες του, ο Χόμπσμπαουμ ήρθε αντιμέτωπος με το ερώτημα αν οι τάξεις και η ταξική πάλη ενυπάρχουν χωρίς ταξική συνείδηση. «Η τάξη στην πλήρη έννοιά της αποκτά ύπαρξη στην ιστορική στιγμή που οι τάξεις ξεκινούν να συγκεντρώνουν τη συνείδηση των εαυτών τους όπως είναι», ήταν η απάντησή του. Υπενθύμιζε συχνά στα έργα του ότι όπου οι τάξεις υπάρχουν, από τη μία αναπτύσσονται τόσο με βάση τις μεταξύ τους σχέσεις όσο και ως ολότητες που δεν προσδιορίζονται μόνο από μία οπτική. Από την άλλη, οι ταξικές και κοινωνικές διεργασίες δεν προσδιορίζονται μόνο από έναν παράγοντα, π.χ. την οικονομία. Η τάξη «δεν μπορεί να περιοριστεί σε μία μόνο οπτική μιας σχέσης, ούτε ακόμα και της οικονομικής. Εν συντομία υποδηλώνει ολόκληρη την κοινωνία». Οι παραπάνω επισημάνσεις δεν σημαίνουν ότι ο Χόμπσμπαουμ απαξίωνε τη σημασία της οικονομίας. Στο Industry and Empire, μια πολιτικοοικονομική ιστορία της Βρετανίας από το 1750 έως τη δεκαετία του 1960, εξέτασε τη βρετανική βιομηχανία στο πλαίσιο της αυτοκρατορικής οικονομίας και αναφέρθηκε στις αλλαγές στην πρώιμη βιομηχανική καπιταλιστική ανάπτυξη και στο πώς αυτή επηρέασε τη θέση της Βρετανίας στην καπιταλιστική παγκόσμια οικονομία.
Οι ιστορικές και ερμηνευτικές προσεγγίσεις του Χόμπσμπαουμ έχουν δεχτεί κριτική, η οποία εδράζεται κυρίως στην προσήλωσή του στο μαρξιστικό σχήμα ανάλυσης που συμπυκνώνεται στο μοντέλο «βάση-εποικοδόμημα». Δηλαδή στον Χόμπσμπαουμ έχει προσαφθεί μεθοδολογική δογματικότητα. Η κριτική αυτή, ωστόσο, περιέχει ορισμένα προβλήματα. Πρώτον, σε ορισμένες περιπτώσεις τείνει να συγχέει το ιστορικό έργο του με την πολιτική αρθρογραφία του και τη δράση του στο Κ.Κ. Βρετανίας, στο οποίο παρέμεινε και μετά το 1956, όταν και αποχώρησε μεγάλο μέρος των μαρξιστών ιστορικών. Δεύτερον, απαλείφει τις προβληματικές που εντόπισε και διατύπωσε για την ιστορική διάσταση της ανάλυσης του Μαρξ και του Ένγκελς. Τρίτον, είναι τουλάχιστον αντιφατικό να πιστώνεται ο Χόμπσμπαουμ δογματικές προσεγγίσεις, όταν στο έργο του υπάρχουν παραδείγματα που αποδεικνύουν ότι και αντιπαρατέθηκε ενεργά με στεγανά και προβλήματα της μαρξιστικής ιστοριογραφίας και εμπλούτισε και ενίσχυσε προβληματικές που είχε διατυπώσει η προγενέστερή του μαρξιστική σκέψη.
Υπάρχουν στο έργο του τουλάχιστον τρία χαρακτηριστικά παραδείγματα του τρόπου με τον οποίο ερμήνευσε τις πρακτικές της εργατικής τάξης, αλλά και της συμβολής του σε ιστορικά και πολιτικά ερεθίσματα που είχαν καταθέσει οι κλασικοί του μαρξισμού. Η πρώτη περίπτωση αφορά το ζήτημα του λουδισμού˙ η δεύτερη, το κίνημα των Άγγλων εργατών γης τη δεκαετία του 1830, κίνημα που έμεινε γνωστό ως Captain Swing˙ η τρίτη, το ζήτημα της εργατικής αριστοκρατίας στη Βρετανία, στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα. Στα ζητήματα του λουδισμού και του κινήματος Captain Swing, ο Χόμπσμπαουμ ανέδειξε το πολιτικό στοιχείο και τους προσανατολισμούς των βιομηχανικών εργατών και των εργατών γης, αντικρούοντας τη μέχρι τότε κυρίαρχη ιστοριογραφική αντίληψη που θεωρούσε τις συγκεκριμένες αντιδράσεις των εργατών τυφλή, αδιάκριτη διαδικασία. Στο θέμα της εργατικής αριστοκρατίας ανέλυσε εξαντλητικά και σχηματοποίησε τα χαρακτηριστικά που είχε η συγκεκριμένη κατηγορία της εργατικής τάξης. Αναλύοντας τις μισθολογικές διαβαθμίσεις του στρώματος αυτού, σκιαγράφησε την ανάπτυξη της εργατικής αριστοκρατίας μεταξύ των δεκαετιών 1840 και 1890, στις οποίες περιέχονται περίοδοι ευημερίας και κρίσης του καπιταλισμού, για να υπογραμμίσει το ρόλο του στρώματος αυτού ως στοιχείου σταθερότητας του κοινωνικού σχηματισμού της Βρετανίας. Με την προσέγγισή του στο ζήτημα της εργατικής αριστοκρατίας ενίσχυσε με ένα συμπαγές ερμηνευτικό και μεθοδολογικό πλαίσιο τις αντίστοιχες αναφορές του Ένγκελς και του Λένιν.
Ο Χόμπσμπαουμ έδινε ιδιαίτερο βάρος στην κοινωνιολογική διάσταση του μαρξισμού, τον οποίο περιέγραψε ως μια θεωρία για την κοινωνία και την ιστορία που προτάσσει την ιεράρχηση των κοινωνικών φαινομένων και υποκειμένων, όπως αυτά διαρθρώνονται στη βάση και το εποικοδόμημα, παρέχοντας έτσι μια μέθοδο κατανόησης της κοινωνικής αλλαγής. Υποστήριζε ότι η βάση αναφέρεται όχι αποκλειστικά σε οικονομικές και τεχνολογικές σχέσεις, αλλά στη «συνολικότητα των σχέσεων παραγωγής, στην κοινωνική οργάνωση στην πλήρως εκτεταμένη έννοιά της, όπως εφαρμόζεται σε ένα δοσμένο επίπεδο των υλικών σχέσεων παραγωγής». «Η ιστορία είναι η πάλη των ανθρώπων για ιδέες και εξίσου μια αντανάκλαση των υλικών περιβαλλόντων τους», πρόσθετε στην ανάλυσή του, υποστηρίζοντας παράλληλα ότι στην ιστορική σκέψη του Μαρξ η οικονομική και η κοινωνιολογική διάσταση παράγονται ταυτόχρονα.
Η περιγραφή των εμπειριών της εργατικής τάξης, η πολυσύνθετη φύση και διαδικασία συγκρότησης της ταξικής συνείδησης, η αναλυτική μελέτη των κοινωνικών κινημάτων, οι πρακτικές, η ταυτότητα και η κουλτούρα του κόσμου της εργασίας, τα πολιτικά ερωτήματα που προέκυπταν μέσα από τις αλλαγές των σχέσεων παραγωγής, ο επαναπροσδιορισμός του πολιτικού στοιχείου που εμπεριέχει η ιστορία, η πρόταξη της ταξικής πάλης ως κεντρικού κινητήριου στοιχείου της ιστορίας, ο εμπλουτισμός και η συστηματοποίηση της εργατικής, οικονομικής και κοινωνικής ιστορίας, η δημιουργική χρήση του μαρξισμού είναι μερικά από τα στοιχεία που απλόχερα προσέφερε ο Χόμπσμπαουμ στη μαρξιστική σκέψη και στην ιστορική μεθοδολογία, τόσο με το προσωπικό του έργο όσο και στο πλαίσιο των βρετανών μαρξιστών ιστορικών. Και όλα αυτά μέσα από έναν απολαυστικό τρόπο γραφής, που συνδύαζε την αφηγηματική δεινότητα με το προσιτό ύφος. Ίσως η σημαντικότερη παρακαταθήκη του είναι ότι με το έργο του διαπαιδαγωγήθηκαν γενιές ιστορικών και ταυτόχρονα το ευρύ κοινό ήρθε σε επαφή με τον πλούτο, τη διαλεκτική και το βάθος που έχει η ιστορία όχι ως αφήγηση γεγονότων, αλλά ως μεθοδολογία σκέψης. Αν δεχτούμε ότι η ιστορία γράφεται από του νικητές, ο Χόμπσμπαουμ αφιέρωσε όλες του τις δυνάμεις στο να ερμηνεύσει και να αναδείξει τον κόσμο των ηττημένων. Και ουδέποτε σταμάτησε να πιστεύει ότι οι ηττημένοι στο τέλος θα νικήσουν.

Πέμπτη 26 Δεκεμβρίου 2013

Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΣΤΗΝ ΠΡΩΙΜΗ ΜΑΡΞΙΣΤΙΚΗ ΣΚΕΨΗ: Γ. ΣΚΛΗΡΟΣ - Γ. ΚΟΡΔΑΤΟΣ (1907 - 1930)

Η ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΑΣΧΟΛΕΙΤΑΙ ΜΕ ΤΗΝ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1821 ΚΑΙ ΤΙΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ Γ. ΣΚΛΗΡΟΥ ΚΑΙ ΣΤΙΣ ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΙΚΕΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ ΤΟΥ Γ. ΚΟΡΔΑΤΟΥ. ΑΝΙΧΝΕΥΟΝΤΑΙ ΟΙ ΠΗΓΕΣ ΤΗΣ ΕΜΠΝΕΥΣΗΣ ΤΩΝ ΑΝΑΛΥΣΕΩΝ, ΑΝΑΣΥΝΘΕΤΟΝΤΑΙ ΤΑ ΣΥΝΑΦΗ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΣΧΗΜΑΤΑ, ΠΕΡΙΓΡΑΦΕΤΑΙ Η ΥΠΟΔΟΧΗ ΤΟΥΣ ΕΚ ΜΕΡΟΥΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥΣ ΚΑΙ, ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ, ΙΧΝΗΛΑΤΟΥΝΤΑΙ ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΠΡΟΥΠΟΘΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΣΥΛΛΗΨΗΣ, ΔΙΑΤΥΠΩΣΗΣ ΚΑΙ ΔΙΑΔΟΣΗΣ ΑΥΤΩΝ ΤΩΝ ΑΝΑΛΥΣΕΩΝ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΙΩΝ. Η ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΠΡΟΒΑΛΛΕΙ, ΕΠΙΣΗΣ, ΤΗ ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ Γ. ΣΚΛΗΡΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ Γ. ΚΟΡΔΑΤΟΥ ΣΤΗ ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΥ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ- ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΝΕΩΤΕΡΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΣΚΕΨΗ, ΚΑΘΩΣ ΚΑΙ ΤΗ ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥΣ ΣΤΗ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΜΑΡΞΙΣΜΟΥ.

η διατριβή διατίθεται εδώ: http://thesis.ekt.gr/thesisBookReader/id/7914#page/1/mode/2up

Τρίτη 24 Δεκεμβρίου 2013

ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΔΟΛΟΦΟΝΙΕΣ ΣΤΟΝ ΕΜΦΥΛΙΟ. Οι περιπτώσεις Γιάννη Ζεβγού και Χρήστου Λαδά

Της ΝΑΤΑΣΑΣ ΚΕΦΑΛΛΗΝΟΥ

Την περίοδο του Εμφυλίου δύο πολιτικές δολοφονίες ηγετικών στελεχών των αντίπαλων στρατοπέδων συγκλόνισαν τη χώρα, πυροδοτώντας το υπάρχον κλίμα τρόμου και αυξάνοντας την αιματηρή λίστα των νεκρών. Το ηγετικό στέλεχος του ΚΚΕ Γιάννης Ζεβγός και ο υπουργός Δικαιοσύνης Χρήστος Λαδάς δολοφονήθηκαν, το 1947 και 1948 αντίστοιχα, κατόπιν προμελετημένου σχεδίου, στο φως της ημέρας, ενώ οι δράστες των επιθέσεων συνελήφθησαν. Το κουβάρι των αποκαλύψεων ξετυλίχθηκε τις ημέρες που ακολούθησαν, φέρνοντας στο φως κρυφούς σχεδιασμούς των αντιτιθέμενων, που συνδέονταν με τη διεξαγωγή των πολεμικών επιχειρήσεων στα πεδία των μαχών, αλλά και τη συνολικότερη πολιτική που ακολουθούσαν με στόχο την ολοκληρωτική επικράτηση έναντι του αντιπάλου.

Το μεταδεκεμβριανό καθεστώς
Η ήττα της Αριστεράς στα Δεκεμβριανά επισφραγίστηκε με την υπογραφή της Συμφωνία της Βάρκιζας, που καλούνταν να ρυθμίσει τα εξής ζητήματα: τον αφοπλισμό - διάλυση του ΕΛΑΣ και τη συγκρότηση του Εθνικού Στρατού, την εκκαθάριση των Σωμάτων Ασφαλείας και των δημόσιων υπηρεσιών, κυρίως από συνεργάτες των κατοχικών δυνάμεων (αλλά και από οπαδούς του ΕΑΜ που είχαν συμμετάσχει στη δεκεμβριανή σύγκρουση), τη διενέργεια δημοψηφίσματος για το πολιτειακό και τη διεξαγωγή εκλογών, ώστε να νομιμοποιηθεί το μεταπολεμικό καθεστώτος. Ταυτόχρονα η Συμφωνία προέβλεπε αμνηστία για πολιτικά αδικήματα τελεσθέντα από της 3ης Δεκέμβρη 1944 μέχρι υπογραφής του παρόντος, εξαιρώντας όμως μια σειρά αδικημάτων.
Ο αφοπλισμός του ΕΛΑΣ πραγματοποιήθηκε χωρίς χρονοτριβή, δημιουργώντας τις προϋποθέσεις για την ανάκτηση του πλήρους ελέγχου της χώρας από την ανασυγκροτημένη Εθνοφυλακή και τα βρετανικά στρατεύματα. Ταυτόχρονα, ένα κύμα βίαιων επιθέσεων εναντίον των οπαδών του ΕΑΜ εξαπολύθηκε, ιδιαίτερα στην ύπαιθρο, από παρακρατικές φιλοβασιλικές οργανώσεις, πολλές από τις οποίες είχα συνεργαστεί με τις κατοχικές δυνάμεις. Η «λευκή τρομοκρατία», που είχε την ανοχή της Εθνοφυλακής, έλαβε τρομακτικά έντονες διαστάσεις. Σύμφωνα με τα στοιχεία του ΕΑΜ (Μαύρη Βίβλος) από τη Βάρκιζα μέχρι τον Απρίλη του 1946 έγιναν 1.289 φόνοι, 6.671 τραυματισμοί, 30.000 βασανισμοί, 20.000 καταστροφές και λεηλασίες γραφείων ή κατοικιών.
Το «έργο» των παραστρατιωτικών οργανώσεων συνέδραμαν και οι μεταπολεμικές κυβερνήσεις, καθώς εξαπέλυσαν κύμα συλλήψεων και δικαστικών διώξεων εναντίων των μελών του ΕΑΜ. Μέχρι τέλη Δεκεμβρίου 1945, είχαν συγκροτηθεί 80.000 δικογραφίες για υποτιθέμενα κατοχικά αδικήματα. Παράλληλα πραγματοποιήθηκε η «εκκαθάριση» των δημόσιων υπηρεσιών, των Σωμάτων Ασφαλείας και του στρατού από κάθε αριστερό στοιχείο.Χαρακτηριστική είναι η απόλυση όλων των καθηγητών του Πανεπιστημίου και του Πολυτεχνείου που είχαν συνεργαστεί με το ΕΑΜ (Α. Σβώλος, Α. Αγγελόπουλου, Π. Κόκκαλης κ.ά.).
Μέχρι το τέλος του 1945, απανωτές πολιτικές κρίσεις ξέσπασαν, με αποτέλεσμα τη συχνή αλληλοδιαδοχή κυβερνήσεων. Η συστηματική παραβίαση της Συμφωνίας της Βάρκιζας συνεχίστηκε από όλες τις κυβερνήσεις, με τη ενίσχυση των Βρετανών, οι οποίοι υποστήριζαν ότι «η ιδιότητα του μέλους του ΕΑΜ πρέπει να θωρηθεί μεγαλύτερο έγκλημα από ότι η συνεργασία με του Γερμανούς» (Φόρειν Όφις, 19/4/1945). Μέσα σε αυτό το κλίμα επρόκειτο να πραγματοποιηθούν οι εξαγγελλόμενες εκλογές, στις 31 Μαρτίου του 1946, από τις οποίες τελικά απείχε το ΚΚΕ, καθώς και άλλες ομάδες της Αριστεράς και του Κέντρου. Η πρώτη εκλεγμένη μεταπολεμική κυβέρνηση, υπό τον Κ. Τσαλδάρη, φρόντισε για την ανάληψη από το κράτος του μονοπωλίου των διώξεων της Αριστεράς. Το Γ΄ Ψήφισμα που προέβλεπε γενικευμένη εφαρμογή της διοικητικής εκτόπισης και θανατική καταδίκη για σειρά αδικημάτων, με διασταλτική ερμηνεία, μπήκε σε εφαρμογή. Με συνοπτικές διαδικασίες στήθηκαν Έκτακτα Στρατοδικεία και απαγγέλθηκαν θανατικές καταδίκες, οι οποίες εκτελούνταν άμεσα. Μάλιστα στα Γιαννιτσά εκτελέστηκε η πρώτη γυναίκα καταδικασμένη σε θάνατο από ελληνικό δικαστήριο, η δασκάλα Ειρήνη Γκίνη, μαζί με άλλα 6 άτομα.
Τα γεγονότα αυτά οδήγησαν πολλούς πρώην ΕΛΑΣίτες να βγουν ξανά στο βουνό, καταδιωκόμενοι, προκειμένου να σωθούν, ενώ 6.000 μέλη του ΕΑΜ και του ΚΚΕ στάλθηκαν στο χωριό Μπούλκες της Γιουγκοσλαβίας. Η πολιτική του ΚΚΕ τα έτη 1945-6 χαρακτηρίστηκε από μια ταλάντευση μεταξύ νόμιμης και παράνομης δράσης, ενώ οι ελπίδες για εξομάλυνση της πολιτικής ζωής και ένταξης της Αριστερά σε αυτή δεν είχαν ακόμη σβήσει. Η διολίσθηση προς την ανοιχτή ένοπλη σύγκρουση ήταν σταδιακή. Τον Ιούνιο του 1945, υπό το βάρος της «λευκής τρομοκρατία», το ΚΚΕ προέτρεπε σε οργανωμένη μαζική αυτοάμυνα, με μαζικές απεργίες και διαδηλώσεις, ενώ ενέκρινε τις αμυντικές ενέργειες των καταδιωκόμενων στα βουνά. Έξι μήνες αργότερα, στη 2η Ολομέλεια αποφασίστηκε ο βαθμιαίος σχηματισμός ενόπλων ομάδων ενάντια στη χωροφυλακή και τις παρακρατικές ομάδες, ωστόσο η έμφαση δίνονταν στη «δουλειά με νόμιμα μέσα», ενώ η χρησιμοποίηση της «αντάρτικης δράσης» θα ήταν επικουρική, με στόχο να ασκηθούν πιέσεις στην κυβέρνηση. Ακόμη και το χτύπημα στο Λιτόχωρο (30-31 Μαρτίου 1946), που μεταγενέστερα θεωρήθηκε η απαρχή του Εμφυλίου, παρουσιάστηκε από τον γγ του ΚΚΕ, Ν. Ζαχαριάδη, ως προειδοποίηση για τους μοναρχοφασίστες και τους Βρετανούς, σε απάντηση της τρομοκρατίας που εξαπολύθηκε στην περιοχή τις προηγούμενες εβδομάδες. Η πλήρης ρήξη με τη νομιμότητα ήλθε μόλις τον Σεπτέμβριο του 1947 (3η Ολομέλεια) που αποφασίστηκε η ολοκληρωτική ένοπλη ρήξη. [i]


Η δολοφονία του Γ. Ζεβγού
Το 1947 σφραγίστηκε από μια σημαντική εξέλιξη, την αλλαγή φρουράς του ξένου παράγοντα που στήριζε το κυβερνητικό στρατόπεδο: οι Βρετανοί οριστικοποίησαν την απεμπλοκή τους από την Ελλάδα και το ρόλο τους ανέλαβαν οι ΗΠΑ με την εξαγγελία του Δόγματος Τρούμαν και του Σχεδίου Μάρσαλ. Η κυβέρνηση Κ. Τσαλδάρη, παραιτήθηκε τον Ιανουάριο, και ορίστηκε κυβέρνηση από όλα τα κόμματα της Βουλής, υπό τον Δ. Μάξιμο. Σε αυτό το φόντο, κατέφτασε στην Αθήνα, τον Ιανουάριο 1947, ενδεκαμελής επιτροπή του ΟΗΕ. Η επιτροπή είχε σχηματιστεί τα Χριστούγεννα του 1946, σε μια προσπάθεια διεθνοποίησης του «ελληνικού ζητήματος» αυτή τη φορά από την ελληνική κυβέρνηση, η οποία είχε προσφύγει στον ΟΗΕ εναντίον των όμορων σοσιαλιστικών βαλκανικών κρατών, με την κατηγορία ότι υποκινούν την «ανταρσία».
Η επιτροπή, που τη συναποτελούσαν οι χώρες που συμμετείχαν στο Συμβούλιο Ασφαλείας, συμπεριλαμβανομένων της ΕΣΣΔ και της Πολωνίας, είχε την εξουσιοδότηση να πραγματοποιήσει έρευνα σε διάφορες περιοχές της χώρας. Κατά τη διαμονή της στην Αθήνα παρέλαβε εκθέσεις της ελληνικής κυβέρνησης και δέχτηκε την αντιπροσωπεία του ΕΑΜ, του ΣΚ ΕΛΔ και των Αριστερών Φιλελευθέρων. Η κάθε πλευρά παρουσίαζε τη δική της εκδοχή για τα γεγονότα: από τη μια η κυβέρνηση υποστήριζε ότι αντάρτικο ήταν «ξενοκίνητο» και οι σοσιαλιστές βαλκανικές χώρες με τις ενέργειες τους απειλούσαν την εδαφική ακεραιότητα και ανεξαρτησία της Ελλάδας. Από την άλλη, το ΚΚΕ έκανε λόγο για «μονόπλευρο εμφύλιο πόλεμο που κήρυξαν οι Άγγλοι και ο μοναρχοφασισμός», εξαναγκάζοντας χιλιάδες καταδιωκόμενους να ανεβούν στο βουνό.[ii] Τις ίδιες καταγγελίες στην επιτροπή έκαναν και άλλοι πολιτικοί παράγοντες που είχαν συμμετάσχει στο ΕΑΜ αλλά αποχώρησαν μετά τα Δεκεμβριανά. Χαρακτηριστική είναι η δήλωση του Η. Τσιριμώκου: «Ο μοναρχισμός υποστηρίζει τώρα ότι τρομοκρατεί διότι υπάρχει αντάρτικο, λησμονεί να αναγνωρίσει ότι το αντάρτικο υπάρχει διότι τρομοκρατεί».[iii]
Τις εργασίες της επιτροπής παρακολουθούσαν αντιπρόσωποι του ΕΑΜ και πολιτικοί παράγοντες, συμμετείχαν δε αυτοδικαίως αντιπρόσωποι της Γιουγκοσλαβίας, Βουλγαρίας και Αλβανίας, καθώς η έρευνα αφορούσε τις χώρες τους. Κλιμάκια της επισκέφτηκαν διάφορες περιοχές όπου ήταν υπό τον έλεγχο των ανταρτών αλλά και νησιά - τόπους εξορίας. Στη Θεσσαλονίκη εξετάστηκαν μάρτυρες της ελληνικής κυβέρνησης και πραγματοποιήθηκαν επισκέψεις στις φυλακές της πόλης.[iv] Εκεί είχε σταλεί και ο Γ. Ζεβγός, ως αρχηγός της αντιπροσωπείας του ΕΑΜ (αποτελούμενη από τους Γ. Σιάντο, Κ. Γαβριηλίδη, Μ. Κύρκο). 

Νεκρός με τέσσερις σφαίρες πισώπλατα
Στις 20 Μαρτίου 1947, νωρίς το μεσημέρι, ο Γιάννης Ζεβγός πέφτει νεκρός στην οδό Αγίας Σοφίας στη Θεσσαλονίκη κατά τη μεταβίβαση του στο ξενοδοχείο «Αστόρια». Τέσσερις σφαίρες, από κοντινή απόσταση, τον βρίσκουν πισώπλατα, επιφέροντάς του θανάσιμο πλήγμα και ο θάνατος του είναι ακαριαίος. Ο δράστης, καταδιώκεται από διερχόμενους πολίτες και έναν αστυφύλακα και συλλαμβάνεται. Λίγες ώρες πριν τη δολοφονία του είχε στείλει στην επιτροπή του ΟΗΕ γράμμα που κατήγγειλε τη φίμωση του δημοκρατικού Τύπου της Θεσσαλονίκης και τις αθρόες συλλήψεις μελών των κομμάτων του συνασπισμού του ΕΑΜ, οι οποίοι είχαν σχέση με την προσκόμιση στοιχείων στην επιτροπή.[v]

Ποιος ήταν ο Γ. Ζεβγός;
Ο Γ. Ζεβγός (πραγματικό όνομα Γιάννης Ταλαγιάννης)[vi] ήταν ηγετικός στέλεχος του ΚΚΕ με μακρά πορεία στις τάξεις του κόμματος. Γεννήθηκε στη Δορίζα Αρκαδίας το 1897 από φτωχή, πολύτεκνη αγροτική οικογένεια. Φοίτησε στο διδασκαλείο της Αθήνας και αρχικά εργάστηκε ως δάσκαλος σε χωριά της Αρκαδίας. Εκείνη την περίοδο προσβλήθηκε από φυματίωση. Το 1917 υπηρέτησε τη θητεία του στο στρατό και τότε ήρθε για πρώτη φορά σε επαφή με τις σοσιαλιστικές ιδέες. Κατά τη διάρκεια της Μικρασιατικής εκστρατείας, ενώ ήταν στο μέτωπο, ανέπτυξε αντιπολεμική δράση, συνελήφθη, βασανίστηκε και στάλθηκε εκδικητικά στις πρώτες γραμμές. Εκεί συνδέθηκε με το ΚΚΕ, στο οποίο εντάχθηκε το 1922. Κατά την επιστροφή του, δούλεψε ως δάσκαλος στη Μακεδονία μέχρι το 1924, αναπτύσσοντας έντονη συνδικαλιστική δράση, οπότε άρχισαν οι διώξεις και οι συνεχείς μεταθέσεις του.
Συνελήφθη για πρώτη φορά το 1925, επί δικτατορίας Παγκάλου, και εξορίσθηκε για 5 μήνες στη Φολέγανδρο. Μετά την απελευθέρωση του, τοποθετήθηκε σε υπεύθυνες θέσεις στο κομματικό μηχανισμό (μέλος του Γραφείου της Κομματικής Οργάνωσης Αθήνας, υπεύθυνος στις εκδόσεις του ΚΚΕ, Λαϊκό Βιβλιοπωλείο). Το 1928 ταξίδεψε στη Μόσχα, όπου παρέμεινε μέχρι το 1933. Εκεί έμαθε τη ρώσικη γλώσσα και φοίτησε στην κομματική σχολή ΚΟΥΤΒ, που είχε αναλάβει την επιμόρφωση στελεχών των ανά τον κόσμο κομμουνιστικών κομμάτων, πολλά από τα οποία ανέλαβαν αργότερα ηγετικές θέσεις στα κόμματα τους.
Αξιοποιώντας τη θεωρητική του συγκρότηση, το κόμμα τον όρισε το 1934 διευθυντή του περιοδικούΚομμουνιστική Επιθεώρηση. Συχνή ήταν και η αρθρογραφία του στο Ριζοσπάστη και τα περιοδικά Αναγέννηση καιΠρωτοπόροι. Πέρα από την τρέχουσα πολιτική αρθρογραφία έγραψε πολιτικά και ιστορικά βιβλία (Η λαϊκή αντίσταση του Δεκέμβρη και το ελληνικό πρόβλημα, Το εθνικό πρόβλημα της Ελλάδας, η Σύντομη μελέτη της νεοελληνικής ιστορίας, που δεν πρόλαβε να ολοκληρώσει).
Το 1935 εκλέχθηκε μέλος της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ και δύο χρόνια αργότερα ορίστηκε μέλος του Πολιτικού Γραφείου. Κατά τη δικτατορία της 4ης Αυγούστου συνελήφθη, καταδικάστηκε με το «ιδιώνυμο» σε δύο χρόνια φυλακή και ένα έτος εξορία. Στάλθηκε στις φυλακές της Αίγινας. Μετά την κατάρρευση του αλβανικού μετώπου μεταφέρθηκε στην Κέρκυρα και από εκεί στην Ακροναυπλία. Παρέμεινε κρατούμενος από τις κατοχικές δυνάμεις μέχρι το 1942, οπότε δραπέτευσε με μυθιστορηματικό τρόπο από το νοσοκομείο, όπου είχε μεταφερθεί για να εγχειρισθεί.
Σε όλη τη διάρκεια της Κατοχής, συναποτελούσε τον ηγετικό πυρήνα του ΚΚΕ. Διατέλεσε μέλος του Πολιτικού Γραφείου του ΚΚΕ και μέλος της Κεντρικής Επιτροπής του ΕΑΜ. Τον Αύγουστο 1944 στάλθηκε στο Κάιρο, στις διαπραγματεύσεις για το σχηματισμό Κυβέρνησης Εθνική Ενότητας. Από εκεί μαζί με τον Μ. Πορφυρογένη μετέβησαν στην Καζέρτα, όπου υπέγραψαν τη ομώνυμη συμφωνία. Στην κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας, υπό τον Γεώργιο Παπανδρέου, διατέλεσε υπουργός Γεωργίας. Μετά τα Δεκεμβριανά επανεξελέγη μέλος της Κεντρική Επιτροπής και αναπληρωματικό μέλος του Πολιτικού Γραφείου. Παράλληλα και μέχρι το 1946 καθοδηγούσε τις κομματικές οργανώσει της Πελοποννήσου. Μάλιστα μετά το πέρας περιοδείας του στη Μεσσηνία, Λακωνία, Αρκαδία, δέχθηκε «δολοφονική επίθεση από μισθοφόρου της Χ» στην Κόρινθο, όπως κατήγγειλε ο Ριζοσπάστης. [vii]

Ποιος τον ήθελε νεκρό;
Ο Τύπος από την πρώτη στιγμή έκανε λόγο για σχέση του δράση με το Μπούλκες,[viii] αφήνοντας να εννοηθεί ότι πρόκειται για εσωκομματικό ξεκαθάρισμα. Λίγες ώρες αργότερα, σε τηλεγράφημα του Αστυνομικού Διευθυντή της Θεσσαλονίκης αναφερόταν ότι ο δράστης ομολόγησε κατά την ανάκριση, πως δολοφόνησε τον Γ. Ζεβγό γιατί «είχε αγανακτήσει από την εξάμηνη παραμονή του στο Μπούλκες και διά την τακτική του κομμουνιστικού κόμματος έναντι της πατρίδος». Ο δράστης ονομαζόταν Χρήστος Βλάχος, καταγόταν από τις Σέρρες και ήταν κρεοπώλης. Σε δήλωση του, που έδωσε στη δημοσιότητα το υφυπουργείο Τύπου, ομολογούσε ότι ήταν μέλος του ΕΛΑΣ, που επέστρεψε πριν ένα μήνα «από το κάτεργο του Μπούλκες», όπου υπέμεινε τα «πάνδεινα», και κατά την επιστροφή του «βρήκε τη γυναίκα του να εκπορνεύεται από τους κομμουνιστές».
Τα παραπάνω τροφοδοτήθηκαν και από διάφορα σενάρια του Τύπου που ανέφεραν ότι η γυναίκα του Χ. Βλάχου είχε σχέσεις με το Γ. Ζεβγό ή ότι ο δράστης δραπέτευσε από το Μπούλκες γιατί διαφώνησε με τους συντρόφους του και όταν γύρισε στην Ελλάδα, η γυναίκα του τον χώρισε γιατί δεν ενέκρινε τη στάση του. «Θεωρών την ηγεσία του ΚΚΕ υπεύθυνη για τα οικογενειακά ατυχήματα κατέληξεν εις την απόφασιν της δολοφονίας του Ζεβγού», έγραφαν χαρακτηριστικά.[ix] Τελικά στις 23 Μαρτίου δόθηκε η δυνατότητα στους δημοσιογράφους να συναντήσουν τον Χ. Βλάχο και να του υποβάλλουν ερωτήσεις. Εκείνος υποστήριξε ότι δεν γνώριζε τον Γ. Ζεβγό και ενέργησε μόνο από αγανάκτηση για τα παθήματα του στο Μπούλκες και τη γυναίκα του (πάντως η γυναίκα του τον διέψευσε υποστηρίζοντας ότι εκείνη δεν είχε σχέση με το ΚΚΕ, και τον είχε χωρίσει πριν φύγει για το Μπούλκες γιατί ήταν βάναυσος). Επιπλέον αποκάλυψε ότι όταν ήρθε στην Ελλάδα ανακρίθηκε από το Σώμα Στρατού και στη συνέχεια μεταφέρθηκε στην ΕΣΑ στον Βαρδάρη, όπου παρέμεινε 20-30 μέρες σε μια αποθήκη μαζί με άλλους, που προορίζονταν να εξετασθούν ως μάρτυρες του ΟΗΕ. Από εκεί έφυγε πριν 10 μέρες.[x]
Το ΚΚΕ από την πρώτη στιγμή κατήγγειλε ότι ο Γ. Ζευγός δολοφονήθηκε από το «μοναρχοφασισμό και τους ξένους προστάτες του, ενώ στεκόταν θαρραλέος μαχητής στις προφυλακές του αγώνα του λαού». Σε ανακοίνωση του το ΕΑΜ ανέφερε ότι «η δολοφονία χαρακτηρίζει μια καινούργια περίοδο ύστερα από το λόγο του Τρούμαν», επεσήμανε ότι η ενέργεια στρεφόταν κατά του ΟΗΕ, ενώ υπαινισσόταν ανάμειξη του υπουργού Δημόσιας Τάξης, Ν. Ζέρβα.[xi] Στο Ριζοσπάστη της 21ης Μαρτίου υπήρχε εκτενής κάλυψη της «πολιτικής δολοφονίας» του ηγετικού στελέχους του ΚΚΕ, ενώ ο πρωτοσέλιδος πηχυαίος τίτλος ανέφερε: «Δολοφονήθηκε χθες στη Θεσσαλονίκη ο Γιάννης Ζέβρος. Ο φόνος έγινε μετά την άφιξη Ζέρβα και Αλεξανδρή (σ.σ. υπουργοί Δημοσίας Τάξεως και Δικαιοσύνης αντίστοιχα). Η κυβέρνηση κρύβεται πίσω από μια άνανδρη σκηνοθεσία. Κατάπληξις στους κύκλους του ΟΗΕ».[xii]


Η κηδεία
Την επόμενη ημέρα, οι αστυνομικές αρχές απαγόρευσαν στη σύζυγο του Γ. Ζεβγού, να μεταφέρει τη σωρό του στην Αθήνα. Μάλιστα εξανάγκασαν τους συγγενείς να κάνουν την κηδεία αυθημερόν στη Θεσσαλονίκη, απειλώντας τους ότι αν δεν παρουσιαστούν θα κηδευτεί ασυνόδευτος. Η κηδεία πραγματοποιήθηκε κάτω από πάσα μυστικότητα και το νεκροταφείο ήταν ζωσμένο με χωροφύλακες και χαφιέδες, σύμφωνα με τις αφηγήσεις της Κ. Ζευγού. Παρόντες ήταν μόνο η γυναίκα και η κόρη του, ο γιατρός και συγγενής τους, Αυγουστίδης, και ο ανταποκριτής του Ριζοσπάστη στη Θεσσαλονίκη. Η Καίτη Ζευγού αποχαιρέτισε τον σύντροφο της με τα παρακάτω λόγια: «Αγαπημένε μας όπως έζησες ταπεινά όλη τη ζωή σου έτσι πέθανες και τώρα. Όλη σου τη ζωή σου την έδωσες στο κόμμα και για αυτό σε δολοφόνησαν. Δεν σου φέραμε λουλούδια, Γιάννη μου, αλλά είμαστε εδώ η γυναίκα σου και η κόρη σου και σου δίνουμε μια υπόσχεση: να δώσουμε και εμείς τη ζωή μας για τον ιερό αγώνα που εσύ άρχισες για τη συμφιλίωση του λαού, ολόκληρου του λαού για να μην τον σκοτώνουν άδικα».[xiii]
Στον Τύπο της επόμενης ημέρας αναφερόταν επιγραμματικά σχετικά με την κηδεία ότι «απαγορεύτηκε με απόφαση της αστυνομίας κάθε πολιτική εκδήλωση. Η αστυνομία βρίσκεται σε επιφυλακή». Από την άλλη πλευρά οΡιζοσπάστης έγραφε: «Φοβισμένη η κυβέρνηση δεν άφησε τον λαό να κηδέψει τον αγωνιστή Ζεβγό». Ομαδικό προσκύνημα στον τάφο του Γ. Ζεβγού πραγματοποιήθηκε στις 22 Μαρτίου με τη συμμετοχή του Ν. Ζαχαριάδη, του Κ. Καραγιώργη, του Γ. Πασαλίδη και πολύ κόσμου.

Διαμαρτυρίες για τη δολοφονία
Η κυβέρνηση αρνήθηκε να προβεί σε οποιαδήποτε δήλωση σχετικά με τη δολοφονία, αρκούμενη να επισημάνει ότι «μετά τη σύλληψη του δράστη η υπόθεση έχει περιέλθει στη δικαιοσύνη», [xiv] ενώ ούτε ένας υπουργός δεν κατήγγειλε τη δολοφονία. Αντιπροσωπεία της ΚΕ του ΕΑΜ επισκέφτηκε τον πρωθυπουργό Μάξιμο, και τους αντιπροέδρους της κυβέρνησης, Σ. Βενιζέλο και Κ. Τσαλδάρη, διαμαρτυρόμενη για τη δολοφονία, καταγγέλλοντας την ηθική και πολιτική ευθύνη των υπουργών Γ. Παπανδρέου και Ν. Ζέρβα, ζητώντας από την κυβέρνηση να διαχωρίσει τη θέση της, για να δείξει ότι δεν συμμερίζεται την πολιτική των δολοφονιών. Ταυτόχρονα απαίτησε την κατάργηση της ΕΣΑ. Κατά τις συναντήσεις, ο πρωθυπουργός επέμεινε ότι η δολοφονία δεν είχε πολιτικό χαρακτήρα αλλά οφειλόταν σε λόγους εκδικήσεως, θέση την οποία στήριξε και ο Σ. Βενιζέλος. Ο Κ. Τσαλδάρης ανέφερε ότι η δολοφονία ήταν αποτέλεσμα των εσωκομματικών διενέξεων του ΚΚΕ. [xv]
Επιδιώκοντας να δόθηκε ακόμη μεγαλύτερη έκταση στο γεγονός, ο Ν. Ζαχαριάδης μαζί με τον Αλ. Λούλη από την ΚΕ του ΕΑΜ παρέδωσαν στην επιτροπή του ΟΗΕ υπόμνημα στο οποίο κατηγορούσαν την κυβέρνηση ότι αφού δεν κατόρθωσε με τις διώξεις να υποδουλώσει τον ελληνικό λαό, για αυτό αποφάσισε να τρομοκρατήσει την ηγεσία και το δημοκρατικό λαό με δολοφονίες στελεχών, όπως του Ζεβγού, στο κέντρο της Θεσσαλονίκης, μέρα μεσημέρι, ενώ κατά σατανική σύμπτωση τη μέρα αυτή ο υπουργός Δικαιοσύνης και Δημόσιας Τάξεως βρίσκονταν στην πόλη. [xvi]


Οι αποκαλύψεις των δραστών
Τα γεγονότα πήραν άλλη τροπή όταν στις 3 Απριλίου ο Ριζοσπάστης δημοσίευσε επιστολή του 33χρονου καπνοπαραγωγού από της Σέρρες, Νίκου Σιδηρόπουλου, συνεργού του Χ. Βλάχου. Όπως ανέφερε είχε φύγει και αυτός από τον «τόπο αυτοεξορίας» του, το Μπούλκες, και μόλις επέστρεψε στη Θεσσαλονίκη τον «παρέλαβε» το Γ’ Σώμα Στρατού. Τοποθετήθηκε μαζί με άλλους στην ΕΣΑ Βαρδαρίου, όπου τους ασκήθηκαν πιέσεις για «να καταθέσουν άσχετα με την αλήθεια για τη ζωή στο Μπούλκες». Μάλιστα ο αντιπρόσωπος της κυβέρνησης στην επιτροπή του ΟΗΕ, Κύρου, τους επισκέφθηκε και επέμεινε να καταθέσουν για «να σώσουν την Ελλάδα». Κατά την παραμονή τους στην ΕΣΑ, μαζί με άλλα άτομα που τελικά κατέθεσαν στην επιτροπή (ο ίδιος δεν κατέθεσε), λάμβαναν ημερομίσθιο, αλλά και μεγαλύτερα ποσά.
Στις 10 Μαρτίου 1947, μαζί με τους Χρήστο Βλάχο, Αθανάσιο Παρτούλα, Πολυμέρη Χαρίση, Λάζαρο Τσιαούση, Χαράλαμπο Γκιαουρίδη, Ευστάθιο Μπαϊπουλτίδη τους έγραψαν σε εθνικόφρονες οργανώσεις, οπλίζοντας τους. Αρχηγός τους ήταν ο Τάσος Τσάκωνας. Η εντολή που τους δόθηκε ήταν να δολοφονήσουν διάφορα ηγετικά στελέχη της Αριστεράς: τον Γ. Ζευγό, τον δικηγόρο Σακελαρόπουλο, τον Δηλαβέρη και τον γιατρό Πασαλίδη. Ενώ έλαβαν διαβεβαιώσεις ότι όλα θα γίνουν με την ανοχή της αστυνομίας, και μετά το πέρας του σχεδίου θα αμειφθούν αδρά.
Η παρακολούθηση του Γ. Ζευγου ξεκίνησε στις 18/3 με τη συμμετοχή και των επτά ατόμων, κανένα από τα οποία δεν τον γνώριζε προσωπικά. Η διαταγή που πήραν ήταν να τον σκοτώσουν νύχτα και κρυφά μέσα στο ξενοδοχείο του, πράγμα που δεν έγινε κατορθωτό. Μετά από δύο ημέρες παρακολουθήσεων, ο Τ. Τσάκωνας και ο Χ. Βλάχος κατόπιν συνάντησης, στην οποία παραβρέθηκε και ο άρτια αφιχθείς στην πόλη Ν. Ζέρβας, πήραν εντολή η δολοφονία να γίνει άμεσα, σε οποιοδήποτε σημείο της πόλης.
Κατόπιν τούτου, ξεκίνησε εκ νέου παρακολούθηση. Όταν ο Γ. Ζεβγός βγήκε από εστιατόριο στην Αγίας Σοφίας, ο Χ. Βλάχος τον πυροβόλησε. Αμέσως σκόρπισαν όλοι και συγκεντρώθηκαν ένας ένας στην ΕΣΑ, εκεί έμαθαν για τη σύλληψη του Χ. Βλάχου. Στη συνέχεια μεταφέρθηκαν στο Ε’ τμήμα, όπου ένας ενωμοτάρχης του υπέδειξε από το παράθυρο το γραφείο του Σακελλαρόπουλου, αναφέροντας του ότι αυτός θα αναλάμβανε τη δολοφονία του. Θα την πραγματοποιούσε είτε με όπλο, στην περίπτωση που ήταν και άλλοι στο γραφείο, ή με μαχαίρι, αν ήταν μόνος. Κατά την παραμονή του στο Ε’ Τμήμα, επισκέφτηκε το γραφείο του διοικητή, στο οποίο βρισκόταν ο Τ. Τσάκωνας, ο βουλευτής του Κιλκίς Παπαδόπουλος και κάποιος στρατιωτικός, αφού συνομίλησαν ο Τ. Τσάκωνας τους ενημέρωσε ότι οι εκτελέσεις έπρεπε να αναβληθούν για δυο-τρεις μέρες. Η επιστολή έκλεινε με τη δήλωση του Ν. Σιδηρόπουλου ότι δέχεται να καταθέσει όσα ομολογεί «μπροστά σε οποιαδήποτε επιτροπή, αρκεί να έχω εγγυήσεις ότι δεν θα πάθω τίποτα. Σας στέλνω και μια φωτογραφία μου που είμαι με ένα από την ΕΣΑ πάνω σε μοτοσικλέτα». [xvii]
Η επιστολή προκάλεσε θύελλα αντιδράσεων, ο υπουργός Δικαιοσύνης δήλωσε ότι το δημοσίευμα στοχεύει στη συκοφάντηση της χώρας, ενώ ο Ν. Ζέρβας έκανε μήνυση στον Ν. Σιδηρόπουλο και τον Ριζοσπάστη για συκοφαντική δυσφήμιση.[xviii] Αργότερα δημοσιεύτηκε στο Ριζοσπάστη αντίστοιχη δήλωση και άλλου συνεργού, του Χ. Γκιαουρίδη. Σύμφωνα με την εφημερίδα Ελευθερία, ο ίδιος ανακρίθηκε από την αστυνομία και δήλωσε ότι η επιστολή ήταν πλαστή, ωστόσο ο δικηγόρος της οικογένειας Ζεβγού κατέθεσε στον ανακριτή τις πρωτότυπες χειρόγραφες επιστολές. [xix]


Η δίκη και η φυγή στην Αργεντινή
Ο φυσικός αυτουργός της δολοφονίας Χρήστος Βλάχος, παραπέμφθηκε σε δίκη το 1948 και του επιβλήθηκε ποινή φυλάκισης μόλις 4 ετών. Σύντομα όμως ανακοινώθηκε ότι «δραπέτευσε» από τη φυλακή και φυγαδεύτηκε στο Μπουένος Άιρες της Αργεντινής, όπως φαίνεται και στο δημοσιεύματα ελληνόφωνης παροικιακής εφημερίδας: «Αφίχθη εις την πόλη μας ο ομογενής κ. Χρήστος Βλάχος προκειμένου να εγκατασταθεί οριστικώς ενταύθα!».[xx] Αργότερα επέστρεψε στην Ελλάδα και για πολλά χρόνια ήταν έγκλειστος στο ψυχιατρείο της Λέρου. Από εκεί, το 1981, έδωσε συνέντευξη στην εφημερίδα Ακρόπολις, στην οποία αποκάλυψε το σχέδιο εκτέλεσης του Γ. Ζεβγού: «Εγώ δούλευα για την ελληνική και τη συμμαχική αντικατασκοπία, πολεμούσα τους κομμουνιστές και τους Τούρκους... Έτσι, εκτέλεσα και την εντολή που πήρα από τους ανωτέρους μου, να σκοτώσω τον Γιάννη Ζεβγό. Έπρεπε να υπακούσω. Η πατρίδα κινδύνευε, έπρεπε να την καθαρίσω από τους κομμουνιστές. Και τον Σουλτάνο του ΚΚΕ (σ.σ. τον Ζαχαριάδη) έπρεπε να τον σκοτώσω».





Η δολοφονία του Χ. Λαδά
Από το φθινόπωρο του 1947, ο εμφύλιος πόλεμος άρχισε να κλιμακώνεται, περνώντας σε μια νέα, ανώτερη φάση. Στο πολιτικό σκηνικό μια σειρά γεγονότων επέτρεψαν το πέρασμα σε μια πιο ολοκληρωτική και αποφασιστική μορφή πολέμου: Η κατάρρευση της κυβέρνησης Μάξιμου (Σεπτέμβριος 1947), υπο την πίεση και του αμερικανικού παράγοντα, η συγκρότηση κυβέρνησης του Κέντρου, υπό τον Θεμιστοκλή Σοφούλη, και η απόφαση για συρρίκνωση της «νομιμότητας» στο ελάχιστο (αλλεπάλληλες νομοθετικές και διοικητικές πράξεις έθεταν εκτός νόμου τις τελευταίες νόμιμες οργανώσεις, απαγορεύτηκε η κυκλοφορία του Ριζοσπάστη και της Ελεύθερης Ελλάδας). Από την άλλη πλευρά, καθοριστική ήταν η απόφαση του ΚΚΕ (3 Ολομέλεια, 11-12/9/1947) για ανατροπή της προηγούμενης πολιτικής αμφιταλάντευσης, μεταξύ νόμιμης και παράνομης δράσης, και η αντικατάσταση της από την πολιτική συνολικής ένοπλης ρήξης με το καθεστώς.
Ταυτόχρονα τα στρατόπεδα των εμπολέμων είχαν προσδιοριστεί με σαφήνεια, τόσο πολιτικά όσο και πληθυσμιακά, γεωγραφικά. Ενώ και στο διπλωματικό επίπεδο το τοπίο είχε ξεκαθαρίσει: με την ολόπλευρη στράτευση των ΗΠΑ στο πλευρό των κυβερνητικών δυνάμεων και τη στήριξη της ΕΣΣΔ στον ΔΣΕ.Ο στρατιωτικός εφοδιασμός και η υλική βοήθεια έρεαν προς της δυο πλευρές, αν και εξαιρετικά δυσανάλογα. Στα τέλη του 1947, τρία σημαντικά γεγονότα έκαναν σαφές ότι οι εναλλακτικές λύσεις είχαν παραγκωνιστεί και οι ηγεσίες των δύο στρατοπέδων επιδίωκαν ένα μόνο πράγμα, τη στρατιωτική επικράτηση: Η ανακήρυξη Προσωρινής Δημοκρατικής Κυβέρνησης από το ΚΚΕ (3 Δεκεμβρίου 1947), με πρόεδρο στρατηγό Μάρκο Βαφειάδη, και στόχους την απελευθέρωση της χώρας από το ζυγό των ξένων ιμπεριαλιστών και των οργάνων τους, και τη διακυβέρνηση της σε δημοκρατικές και λαϊκές βάσεις. Επίσης η προσπάθεια για κατάληψη της Κόνιτσας (που συνδέθηκε με τη διακήρυξη της Προσωρινής Δημοκρατική Κυβέρνησης), που αποκρούστηκε επιτυχώς από τον κυβερνητικό στρατό, αναδεικνύοντας ότι το κυβερνητικό στρατόπεδο βρισκόταν σε φάση ανασυγκρότησης. Ανασυγκρότηση που επισφραγίστηκε και με το νόμο 509/1947, που απαγόρευε και τυπικά το ΚΚΕ.
Ο νόμος 509/1947, που εισηγήθηκε ο υπουργός Δικαιοσύνης Χ. Λαδάς, προέβλεπε τη διάλυση των οργανώσεων ΕΑΜ, ΚΚΕ και Εθνική Αλληλεγγύη και το κλείσιμο των γραφείων τους, καθώς «ενεργούν κατά της ακεραιότητας της χώρας», Επίσης επισείονταν βαριές ποινές (ισόβια και θανατική ποινή) για όσους προσπαθούσαν «δια βίαιων μέσων την ανατροπή του πολιτεύματος ή την απόσπασιν μέρους εκ του όλου της επικράτειας». Απαγορεύονταν οι συγκεντρώσεις όσων προπαγάνδιζαν τις παραπάνω ιδέες ή πρακτικές και η δημοσιοποίηση, διάδοση τους από τον Τύπο. Οι δημόσιοι υπάλληλοι, οι στρατιωτικοί και οι άνδρες των Σωμάτων Ασφαλείας που «προπαγανδίζουν κομμουνιστικάς αρχάς» απολύονταν οριστικά από την υπηρεσία τους. Τα οριζόμενα από τον παρόντα νόμο αδικήματα εκδικάζονταν κατά τις διατάξεις του Γ΄ Ψηφίσματος και οι ποινές επιβάλλονταν από στρατοδικεία. [xxi]
Η ενίσχυση του νομικού οπλοστασίου, συνοδεύτηκε από αύξηση των συλλήψεων και των καταδικαστικών αποφάσεων εναντίον των οπαδών της Αριστεράς. Έτσι, το πρώτο εξάμηνο του 1948 οι καταδικασμένοι από έκτακτα στρατοδικεία έφτασαν τους 1.547, ενώ οι καταδικασμένοι από κακουργιοδικεία τους 231. Οι αριθμοί είναι υπερδιπλάσιοι από τους αντίστοιχους του προηγούμενο χρόνου: Το 1947 καταδικάστηκαν 688 πολίτες από έκτακτα στρατοδικεία και 79 από κακουργιοδικεία. Ενώ το 1946 καταδικάστηκαν σε θάνατο από έκτακτα στρατοδικεία 116 πολίτες, και από κακουργιοδικεία δεν καταδικάστηκε κανείς. [xxii]


Επίθεση με χειροβομβίδα στο αμάξι του Χ. Λαδά
Μέσα σε αυτό το κλίμα, το πρωί της πρωτομαγιάς του 1948 μια ισχυρή έκρηξη ακούστηκε έξω από την εκκλησία του Αγίου Γεωργίου στην πλατεία Καρύτση. Το υπηρεσιακό αμάξι του υπουργού Δικαιοσύνης Χρήστου Λαδά μόλις είχε δεχθεί επίθεση με χειροβομβίδα Μιλς. Το πίσω κρύσταλλο της μαύρης Μπιούικ είχε γίνει θρύψαλα και ο υπουργός κείτονταν αιμόφυρτος. Ο δράστης της επίθεση, ένας νεαρός με στολή σμηνία, τράπηκε αμέσως σε φυγή, αλλά καταδιώχθηκε από τον σοφέρ, Σταύρο Μενουδάκη, και τον ακόλουθο του υπουργού Σπύρο Αγγέλου. Στη διάρκεια της καταδίωξης ο δράστης τραυματίστηκε στην πλάτη από σφαίρες και στην προσπάθεια του να ξεφύγει έριξε δύο ακόμα χειροβομβίδες, εκ των οποίων εξερράγη η μία, σκοτώνοντας τον αστυφύλακα Αθανάσιο Πινακούλια και τραυματίζοντας τον ίδιο και άλλους τρεις αστυφύλακες. Τελικά συνελήφθη και μεταφέρθηκε στο σταθμό των πρώτων βοηθειών και στη συνέχεια στο Ιπποκράτειο. Παράλληλα ο 57χρονος υπουργός οδηγούταν με ταξί στο νοσοκομείο, όπου θα ξεψυχούσε 13 ώρες αργότερα, βαριά τραυματισμένος στη νεφρική χώρα και στο τριχωτό της κεφαλής.


Ποιος ήταν ο Χρήστος Λαδάς;
Γεννήθηκε στην Καλλιθέα το 1891 και σπούδασε στη Νομική Σχολή Αθηνών. Διορίστηκε δικηγόρος στο Πρωτοδικείο Αθηνών το 1912 και επτά χρόνια αργότερα στον Άρειο Πάγο. Το 1925-1926 ήταν συνήγορος υπεράσπισης των διωκόμενων στελεχών του ΚΚΕ, που είχαν παραπεμφθεί σε δίκη με την κατηγορία της έσχατης προδοσίας, εξαιτίας της θέσης του κόμματος για τη Μακεδονία. Εντάχθηκε στο κόμμα των Φιλελευθέρων, με το οποίο εκλέχθηκε επανειλημμένα βουλευτής (1926, 1928, 1932, 1936). Διετέλεσε υφυπουργός Συγκοινωνιών το 1930-’32 στην κυβέρνηση του Ελευθέριου Βενιζέλου. Στις πρώτες εκλογές μετά την απελευθέρωση το 1946 επανεκλέχθη, αναλαμβάνοντας το υπουργείο Δικαιοσύνης στην κυβέρνηση Θεμιστοκλή Σοφούλη το 1947.
Από την κρίσιμη αυτή θέση πρωταγωνίστησε στη θωράκιση του εμφυλιοπολεμικού καθεστώτος, ενισχύοντας τα νομικά ερείσματα εναντίον των πολιτικών αντιπάλων του, θεσπίζοντας σειρά μέτρων για τη δίωξη των κομμουνιστών και των οπαδών του ΕΑΜ. Συνυπέγραψε το ΛΖ' Ψήφισμα που προέβλεπε μαζική στέρηση της ελληνικής ιθαγένειας «προσώπων αντεθνικώς δρώντων» και εισηγήθηκε τον νόμο 509 του 1947 «περί μέτρων ασφαλείας του κράτους, του πολιτεύματος, του κοινωνικού καθεστώτος και προστασίας των ελευθεριών των πολιτών». Στην αιτιολογική έκθεση του ν. 509/1947 που συνέταξε ο ίδιος έκανε λόγο για «ελάχιστη αντεθνική μειονότητα ανατροπέων» που χρησιμοποιείται «ως τάγμα θανάτου υπό των προαιώνιων εχθρών του έθνους».[xxiii]
Παράλληλα έβαλε σε εφαρμογή ένα εξοντωτικό πρόγραμμα ομαδικών εκτελέσεων φυλακισμένων, που είχαν καταδικαστεί εις θάνατον από τα κακουργιοδικεία «δια τα διαπραχθέντα και χαρακτηρισθέντα εγκλήματα της περιόδου της Κατοχής και του Δεκεμβρίου του 1944», αλλά παρέμεναν για δύο χρόνια στις φυλακές χωρίς να εκτελεστούν. Στο διάστημα Ιούνιου 1947-Μάρτιου 1948 υπέγραψε 77 εκτελέσεις, και άλλες 150 μέσα στο Απρίλη. Οι εκτελέσεις γίνονταν κάτω από άκρα μυστικότητα και δεν δίνονταν στον Τύπο ούτε ο αριθμός των εκτελεσθέντων, ούτε τα ονόματα τους.


Ποιοι έδωσαν την εντολή της εκτέλεσης;
Γι' αυτούς τους λόγους, φαίνεται, στοχοποιήθηκε. Ο δράστης της δολοφονίας ήταν ο Ευστράτιος Μουτσογιάννης, «δρών κομμουνιστής» και μέλος της ΟΠΛΑ, κατά το αστυνομικό τμήμα Καλλιθέας. Στο κεντρικό πολιτικό σκηνικό σήμανε συναγερμός! Η κυβέρνηση κήρυξε στρατιωτικό νόμο στην πρωτεύουσα, η αστυνομία τέθηκε σε επιφυλακή, αποφασίστηκαν έκτακτα μέτρα φρούρησης όλων των υπουργών, έγιναν πολλές συλλήψεις κομμουνιστών. Ο υπουργός Δημοσίας Τάξεως, Ι. Ρέντης, δήλωσε ότι «το κράτος είναι ισχυρό και έχει λάβει τα μέτρα του προς αντιμετώπιση και της νέας αυτής τρομοκρατικής τακτικής του εχθρού».
Την επόμενη μέρα, οι εφημερίδες είχαν ολοσέλιδες ανταποκρίσεις για τη «στυγνή» απόπειρα δολοφονίας, «που αποτελεί αιματηρά εκδήλωσις του συνωμοτικού κομμουνισμού», την καταδίωξη του δράστη, την εγχείριση του υπουργού και τις επισκέψεις που δέχτηκε στο νοσοκομείο από όλη την πολιτική ηγεσία και το βασιλιά. Οι διαρροές από τις αστυνομικές αρχές ανέφεραν ότι ο δράστης εκτελούσε εντολές του ΚΚΕ, είχε συνεργούς, οι οποίοι συνελήφθησαν, και η δολοφονία Λαδά αποτελούσε την πρώτη πράξη από ένα «ευρύτερο τρομοκρατικό σχέδιο».
Μάλιστα δημοσιεύματα έκαναν λόγο για απειλητικά τηλεφωνήματα που είχαν γίνει τις προηγούμενες ημέρες στο σπίτι του Λαδά και για ένα γράμμα από «ανανήψαντα κομουνιστή» που είχε φτάσει στο γραφείο του Σοφούλη, με το οποίο τον προειδοποιούσε ότι η ηγεσία του ΚΚΕ είχε αναθέσει στην ΟΠΛΑ τη δολοφονία του ίδιου, του Ρέντη και του Λαδά, γιατί από τη στιγμή που το κόμμα των Φιλελευθέρων μπήκε στην κυβέρνηση ξεκίνησε ο διωγμός των κομμουνιστών στις πόλεις και οι εκτελέσεις.[xxiv] Οι εφημερίδες που πρόσκειντο στο Λαϊκό κόμμα κατηγόρησαν τον Σοφούλη και το Ρέντη γιατί, αν και γνώριζαν τα παραπάνω, δεν είχαν πάρει μέτρα φύλαξης των υπουργών πριν από τη δολοφονία,[xxv] παρά το γεγονός ότι ο Λαδάς φρουρούταν «γιατί υπήρχε ο φόβος να τον λιθοβολήσουν όσοι είχαν αγοράσει ακίνητα την περίοδο της Κατοχής».[xxvi]


Η στάση του ΚΚΕ
Με τελείως διαφορετικό τρόπο έγινε η υποδοχή του γεγονότος από το άλλο στρατόπεδο. Στο καθημερινό έντυπο Δελτίο Ειδήσεων του ΔΣΕ της 2ας Μαΐου 1948 αναφερόταν: «Στην Αθήνα ένας λαϊκός αγωνιστή σκότωσε τον προδότη υπουργό δικαιοσύνης Λαδά. Η 1η Μάη ξημέρωσε με δύο σημαντικά γεγονότα, καρπούς της αποφασιστικής μάχης του ΔΣΕ: τη δολοφονία Λαδά και την κυβερνητική κρίση στην Αθήνα. Ο Λαδάς ήταν από τους ματωβαμένους εγκληματίες της μοναρχοφασιστικής κυβέρνησης που σαν υπουργός ‘’δικαιοσύνης’’ έστειλε στο εκτελεστικό απόσπασμα εκατοντάδες έλληνες πατριώτες και είναι ο κύριος και προσωπικά υπεύθυνος για τις εκτελέσεις των αγωνιστών της εθνικής αντίστασης της πρώτης Κατοχής. Διορίστηκε υπουργός στην κυβέρνηση από τον διευθυντή του υπουργείου εξωτερικών των Ενωμένων Πολιτειών Χέντερσον που μαζί του σπούδασε σε αγγλικό πανεπιστήμιο. Η εκτέλεση ήταν πράξη πατριωτική και απηχεί το μίσος του ελληνικού λαού ενάντια στο τυρρηνικό καθεστώς του μοναρχοφασισμού και της αμερικανοκρατία». Η παραπάνω ανακοίνωση προκάλεσε έκπληξη στον πολιτικό κόσμο, και ζητήθηκε από τον υπουργό να συμπεριληφθεί στη δικογραφία, ώστε να κατηγορηθεί για ηθική αυτουργία στη δολοφονία, ο Μάρκος Βαφειάδης.
Η ανάληψη της πολικής ευθύνης για την εκτέλεση δεν έγινε ποτέ ρητά. Σύμφωνα με την αφήγηση του Ευ. Μουτσογιάννη, η εντολή της εκτέλεσης στάλθηκε από το αρχηγείο του ΔΣΕ στον παράνομο μηχανισμό του ΚΚΕ στην Αθήνα. Ωστόσο αξίζει να σημειωθεί ότι το ΚΚΕ, μετά τα Δεκεμβριανά, δεν είχε πραγματοποιήσει αντίστοιχες ενέργειες αντάρτικου πόλης, ούτε είχε επιλέξει ως στόχους υψηλόβαθμα στελέχη της κυβέρνησης. Χαρακτηριστική δε είναι η εισήγηση του Ζαχαριάδη στη 12η ολομέλεια του ΚΚΕ (1945) που καταδίκαζε τις «αγριότητες» και τις «υπερβασίες» που έγιναν στα Δεκεμβριανά από πλευράς των κομμουνιστών, οι οποίοι χαρακτηρίζονταν είτε προβοκάτορες ή ανάξια μέλη του κόμματος. «Τέτοιες ενέργειες δεν μπορούν να βρουν δικαίωση και πρέπει να καταδικαστούν ανοιχτά» τόνιζε.[xxvii]
Παρόλα αυτά, το 1948 είχε διαμορφωθεί μια νέα την κατάσταση. Η «στενή αυτοάμυνα», δηλαδή οι ένοπλες παράνομες οργανώσεις στις μεγάλες πόλεις, που δεν είχαν συγκροτηθεί τα προηγούμενα χρόνια -όχι μόνο εξαιτίας των αυστηρών αστυνομικών μέτρων στα αστικά κέντρα, που εμπόδιζαν την ανάπτυξη ένοπλου κινήματος, αλλά και λόγω της αμφιταλάντευσης του ΚΚΕ μεταξύ νόμιμης και παράνομης δράσης- ενεργοποιήθηκαν. Πραγματοποίησαν δε δύο επιθέσεις: η πρώτη έγινε την Πρωτοχρονιά σε υπερεσιακό αυτοκίνητο, που μετέφερε αεροπόρους στο αεροδρόμιο, για να συμμετάσχουν σε επιχειρήσεις εναντίον των ανταρτών. Από την επίθεση σκοτώθηκαν 3 σμηναγοί και ο οδηγός. Και η δεύτερη, το Μάιο του 1948 με τη δολοφονία του Χ. Λαδά, που αποτέλεσε σημαντικό πλήγμα στην καρδιά του αστικού κόσμου. Αξίζει να επισημανθεί ότι σε υστερόχρονη έκθεση στελέχους του ΚΚΕ (Μαυρομάτης) προς το Πολιτικό Γραφείο με ημερομηνία 4/1/1949, γινόταν αναφορά στην «υπόθεση Λαδά» ,αναφέροντας «η υπόθεση χρειάζεται μελέτη από την άποψη ότι ενώ τόσα άλλα χτυπήματα που προετοιμάζονταν σκόνταφταν διαρκώς σε εμπόδια και τελικά δεν έγιναν, το χτύπημα Λαδά έγινε με μεγάλη ευκολία».[xxviii]
Πάντως, αντίστοιχου χαρακτήρα και βεληνεκούς επιθέσεις δεν πραγματοποιήθηκαν ξανά μέχρι το τέλος του εμφυλίου. Μετά από τις δύο επιθέσεις και τη σύλληψη των δραστών, και στις δύο περιπτώσεις, ο μηχανισμός του ΚΚΕ στις πόλεις δέχτηκε ισχυρό πλήγμα. Στη Θεσσαλονίκη συνελήφθησαν 67 άτομα, δικάστηκαν από έκτακτο στρατοδικείο, οι 52 καταδικάστηκαν σε θάνατο και εντός τριημέρου εκτελέστηκαν. [xxix]






Ομαδικές εκτελέσεις κομμουνιστών για αντίποινα
Στις επόμενες μέρες μετά το θάνατο του υπουργού και την πραγματοποίηση της κηδείας του, υπό δρακόντεια μέτρα, επιβλήθηκε σκλήρυνση των αστυνομικών μέτρων: απαγόρευση κυκλοφορίας και συγκεντρώσεων, λογοκρισία και απαγόρευση της δημοσιοποίησης ειδήσεων για τη στρατιωτική κατάσταση πέραν των ανακοινωθέντων του Γενικού Επιτελείου Στρατού, συγκρότηση στρατοδικείων που θα παραπέμπονται όλοι όσοι δεν τηρούν τις παραπάνω διατάξεις.[xxx] Σύμφωνα με το ΚΚΕ, η στάση τη κυβέρνησης αναδείκνυε ότι «ο πανικός συνεχίζεται και πιο δυνατά ξεσπούν οι αντιθέσεις στην Αθήνα μετά την εκτέλεση του Λαδά».
Αλλά η κυβέρνηση δεν αρκέστηκε σε αυτά τα μέτρα. Προχώρησε σε ομαδικές εκτελέσεις θανατοποινιτών, που υπέγραψε ο Ι. Ρέντης, ο οποίος είχε αναλάβει το υπουργείο Δικαιοσύνης. Έτσι δύο μέρες μετά τη δολοφονία Χ. Λαδά τουφεκίστηκαν 154 άτομα, 24 στην Αθήνα και τα υπόλοιπα στην Αίγινα, Χαλκίδα, Σπάρτη, Τρίπολη, Καλαμάτα, Θεσσαλονίκη. Την επόμενη ημέρα πραγματοποιήθηκαν 30 εκτελέσεις στο Γουδί.[xxxi] Στις 7/5 το Δελτίο του ΔΣΕ έκανε λόγο για 216 εκτελέσεις μέσα σε 3 μέρες. Μέχρι τη 10 Μαΐου, 311 άτομα είχαν εκτελεστεί. Μάλιστα σύμφωνα με καταγγελίες των κρατούμενων στις φυλακές Αβέρωφ, οργανώνονταν πέρα από εκτελέσεις με δικαστικές αποφάσεις και ομαδικές δολοφονίες φυλακισμένων ανεξάρτητα από την ποινή τους. [xxxii]
Οι ομαδικές εκτελέσεις, που θεωρήθηκαν από το ΚΚΕ (και όχι μόνο) ως αντίποινα για τη δολοφονία Χ. Λαδά, προκάλεσαν διεθνή κατακραυγή τόσο στην ΕΣΣΔ όσο και στη Δύση. Στον ξένο Τύπο βρίσκουμε πολλά σχετικά δημοσιεύματα. Ακόμη και ο εκπρόσωπος του Φόρειν Όφις ανέφερε «ότι οι εκτελέσεις προκάλεσαν σοκ και φρίκη στη διεθνή κοινή γνώμη». [xxxiii] Μετά από όλα αυτά, η κυβέρνηση δήλωσε ότι δεν έχει επιταχύνει τις νόμιμες διαδικασίες εκτελέσεων των καταδικασμένων σε θανατική ποινή. «Η απόφασις για εκκαθάρισιν των δικογραφιών των καταδικασθέντων σε θάνατο ελήφθη υπό της κυβερνήσεως πολύ πριν τη δολοφονία Λαδά» ανέφερε στο Ρόιτερ ο Σοφούλης. Και ο Ι. Ρέντης συμπλήρωσε: «εκ των 2.961 Ελλήνων καταδικασθέντων εις θάνατον δια εγκλήματα διαπραχθέντα προ και μετά την επανάστασιν του 1944, 157 εκτελέστηκαν προ της 1ης Μαΐου τρέχοντος έτους. Μετά την 1η Μαΐου εκτελέστηκαν 24 εις την Αθήνα και 19 εις Αίγινα. Είναι ανόητο να ομιλεί κανείς για ομαδικές εκτελέσεις!».[xxxiv]


Οι αποκαλύψεις του δράστη και η δίκη
Την ίδια στιγμή στο Ιπποκράτειο βρισκόταν τραυματισμένος ο δράστης. Ο Ευ. Μουτσογιάννης ήταν παιδί φτωχής οικογένειας, είχε ενταχθεί στην ΕΠΟΝ το 1943 και στη συνέχεια στον ΕΛΑΣ Αθήνας. Τον Σεπτέμβριο του 1944 εντάχθηκε στην ΟΠΛΑ, και ως μέλος της πολέμησε στα Δεκεμβριανά. Μετά τη Βάρκιζα έγινε δόκιμο μέλος του ΚΚΕ. Εκτοπίστηκε στην Ικαρία για τέσσερις μήνες το 1947 και το 1948 επανασυνδέθηκε με τη «στενή αυτοάμυνα», τον ένοπλο παράνομο μηχανισμό του ΚΚΕ στα αστικά κέντρα.
Ο δράστης αφού διέφυγε τον κίνδυνο, άρχισε να δέχεται «επισκέψεις» για την απόσπαση ομολογίας. Σύμφωνα με υστερόχρονη αφήγηση του, ο προϊστάμενος Υπηρεσίας Διώξεως Κομμουνισμού, Ιωάννης Κροντήρης, τον επισκέφτηκε μεταμφιεσμένος σε γιατρό, προσπαθώντας να του αποσπάσει πληροφορίες. Στην αρχή έκανε ψευδείς αποκαλύψεις, « ονόματα ραντεβού, όλα φανταστικά». Όταν όμως απειλήθηκε από τον ανακριτή και τον εισαγγελέα ότι θα έμπαιναν στο κατηγορητήριο αθώα μέλη της οικογένειας του (είχε ήδη συλληφθεί ο αδερφός του) άρχισε να αναφέρει πρόσωπα και πράγματα. Περιορίστηκε, όπως ο ίδιος υποστηρίζει, στην κατάδοση μόνο τριών στελεχών ιεραρχικά ανώτερων: του Ψωμιάδη, Χατζηκίδη και Δ. Καμπανίδη. Μάλιστα επέλεξε να στοχοποιήσει αυτούς, καθώς επρόκειτο να τον υποστηρίξουν στην επίθεση αλλά εκείνοι τον εγκατέλειψαν. Ο Δ. Καμπανίδης έκανε και αυτός αποκαλύψεις και με τις καταθέσεις του μπήκε στη φυλακή ο Πολατίδης. [xxxv]
Στις 17 Ιουνίου του 1948 άρχισε η δίκη του Ευ. Μουτσογιάννη και άλλων 8 συλληφθέντων για τη δολοφονία Λαδά. Η διαδικασία ήταν συνοπτική και σε 4 μέρες βγήκε η απόφαση. Καταδικάστηκαν σε θάνατο 8 κατηγορούμενοι μεταξύ των οποίων και ο Ευ. Μουτσογιάννης. Ο Κ. Μακρίδης παρά το γεγονός ότι ήταν εξόριστος εκείνη την περίοδο θεωρήθηκε ηθικός αυτουργός. Τέσσερις μόλις μέρες μετά, οι έξι από του καταδικασθέντες εκτελέστηκαν στο Γουδί, ενώ η ποινή του Ευ. Μουτσογιάννη και του Δ. Καμπανίδη μετατράπηκε σε ισόβια δεσμά, καθώς σύμφωνα με δηλώσεις του αστυνομικού διευθυντή Ν. Αρχιμανδρίτη: «και οι δύο προέβησαν εις ομολογίας και κατά τη διάρκεια της δίκης εξέφρασαν την ειλικρινή μεταμέλειά τους για το έγκλημα, κατέκριναν την αντεθνική και εγκληματική πολιτική του ΚΚΕ και γενικώς έδωσαν σαφή δείγματα ότι έπαυσαν να πιστεύουν εις τα κομμουνιστικά κηρύγματα». Ο Ευ. Μουτσογιάννης φυλακίστηκε στην Κέρκυρα και αργότερα στις φυλακές Αβέρωφ, αποφυλακίστηκε μετά από 16χρόνια. Όπως ο ίδιος ανέφερε παρά τις αποκαλύψεις δεν είχε ευνοϊκή μεταχείριση, καθώς είχε δολοφονήσει υψηλόβαθμο στέλεχος της κυβέρνησης. 
Το άρθρο δημοσιεύτηκε στο ένθετο-αφιέρωμα στις πολιτικές δολοφονίες του Ελεύθερου Τύπου, Ελλήνων Ιστορικά,στις 17/12, όλο το ένθετο μπορείτε να το βρείτε εδώ






[i] O. L. Smith, «Αυτοάμυνα και κομμουνιστική πολιτική 1945-1947», στο L. Baerentzen, Γ. Ιατρίδης, O. Smith (επιμ.),Μελέτες για τον εμφύλιο πόλεμο, Ολκός, Αθήνα 1992, σ. 165-84
[ii] Έτσι άρχισε ο εμφύλιος, ολόκληρη η έκθεση του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας στον ΟΗΕ τον Μάρτιο 1947, Γλάρος, Αθήνα 1987, σ. 9-14.
[iii] Τ. Βουρνάς, Ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας, Εκδόσεις Αδελφών Τολίδη, Αθήνα 1981 σ. 98
[iv] Για τη σύσταση της επιτροπής του ΟΗΕ βλ. ό.π., σ. 92-3,97-8, 115.
[v] Εφ. Ριζοσπάστης, 21/3/1947
[vi] Το ψευδώνυμο Ζεβγός προέκυψε όταν το 1933 υπέγραψε μαζί με τη γυναίκα και συντρόφισσα του, Καίτη Νισυρίου, ένα άρθρο στο Ριζοσπάστη, στο οποίο υπέγραφαν ως «Ζέβγος». Από τότε διατήρησαν αυτό το όνομα, σε όλη την περίοδο της παρανομίας τους, και έμειναν γνωστοί ως Γιάννης Ζεβγός και Καίτη Ζευγού.
[vii] Για τα βιογραφικά στοιχεία του Γ. Ζεβγού βλ. Εφ. Ριζοσπάστης, 21/3/1947 και Καίτης Ζεύγου, Με τον Γιάννη Ζέβγο στο επαναστατικό κίνημα, Ωκεανίδα, Αθήνα 1980, σελ. 17.
[viii] Χωριό της Γιουγκοσλαβίας που στάλθηκαν μετά τη Βάρκιζα πολλά μέλη του εαμικού κινήματος: εκείνοι που είχαν αποκρύψει μέρος του οπλισμού του ΕΛΑΣ, για να μην προδώσουν τις τοποθεσίες σε περίπτωση που έπεφταν στα χέρια της Ασφάλειας, μέλη της ΟΠΛΑ και αντιστασιακά στελέχη που ήταν «πολύ εκτεθειμένα». Αυτοί ήταν ο πρώτος πυρήνας, κάποια στιγμή ο αριθμός των πολιτικών προσφύγων στο γιουγκοσλαβικό χωριό έφτασε τα 6.000.
[ix] Εφ. Ελευθερία, 21/3/1947
[x] Εφ. Ριζοσπάστης, 23/3/1947
[xi] ό.π.
[xii] Εφ. Ριζοσπάστης, 21/3/1947
[xiii] Φ. Ηλιού, Ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος, η εμπλοκή του ΚΚΕ, Θεμέλιο, β΄ έκδοση, Αθήνα 2005, σ. 68-9.
[xiv] Εφ. Βήμα, 22/3/1947
[xv] Εφ. Ελευθερία, 22/3/1947
[xvi] Εφ. Ριζοσπάστης, 23/3/1947
[xvii] Εφ. Ρίζος, 3/4/1947
[xviii] Εφ. Ελευθερία, 4/4/1947
[xix] Εφ. Ελευθερία, 16/4/1947
[xx] Τ. Βουρνάς, Ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας, ό.π., σ. 125
[xxi] Γ. Μαργαρίτης, Ιστορία του ελληνικού εμφυλίου Πολέμου 1946-7, τόμος 1ος, Βιβλιόραμα, δ΄ έκδοση, Αθήνα 2001, σ. 300-357, 374-391 
[xxii] Φ. Γρηγοριάδη, Εμφύλιος πόλεμος 1944-1949 (το δεύτερο Αντάρτικο), τόμος 10ος, Νεόκοσμος, Αθήνα 1975, σ. 266-9
[xxiii] Γ. Μαργαρίτης, Ιστορία του ελληνικού εμφυλίου Πολέμου, ό.π., σ. 348 
[xxiv] Εφ. Βήμα, Καθημερινή, 2/5/1948 και Ελευθερία, 2/5/1948 και 3/5/1948
[xxv] Βλ. «Δελτίο Ειδήσεων του ΔΣΕ, 4/5/1948» όπως παρατίθεται στο Ντοκουμέντα του ελληνικού προοδευτικού κινήματος, Δελτίο του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας, Έκδοση του Γ.Α. του ΔΣΕ., χ.χ.
[xxvi] Εφ. Ελευθερία, 2/5/1948
[xxvii] Άγγελος Ελεφάντης, Μας πήραν την Αθήνα, βιβλιόραμα, Αθήνα 2003
[xxviii] Παρατίθεται στο Φ. Ηλιού, Ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος, η εμπλοκή του ΚΚΕ, ό.π., σ. 289
[xxix] Τάσος Βουρνάς, ό.π., σ. 177-178
[xxx] Βλ. «Δελτίο Ειδήσεων του ΔΣΕ, 3-4/5/1948», ό.π.
[xxxi] Εφ. Ελευθερία, 5/5/1948 και «Δελτίο Ειδήσεων του ΔΣΕ, 4/5/1948», ό.π.
[xxxii] «Δελτίο Ειδήσεων του ΔΣΕ, 4/5/1948», ό.π.
[xxxiii] Εφ. Ελευθερία, 6/5/1948
[xxxiv] Ευ. Αβέρωφ-Τοσίτσας, Φωτιά και τσεκούρι, Ελλάς 1946-1949, Βιβλιοπωλείον «της Εστίας», Αθήνα 1975, σ. 331
[xxxv] Εφ. Καθημερινή, 20/3/2010


Τετάρτη 18 Δεκεμβρίου 2013

ΔΙΕΡΕΥΝΩΝΤΑΣ ΤΙΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΕ ΟΡΟΥΣ ΥΓΕΙΑΣ ΚΑΙ ΑΣΘΕΝΕΙΑΣ. Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΩΣ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ ΠΕΔΙΟ



Επιμέλεια: Λήδα Παπαστεφανάκη, Μανόλης Τζανάκης, Σεβαστή Τρουμπέτα

Πανεπιστήμιο Κρήτης, Ρέθυμνο, 2013, 206 σελίδες
ISBN: 978-960-9430-09-8

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Εισαγωγή, σ. 7-15
Σεβαστή Τρουμπέτα, Θεωρητικές προσεγγίσεις και προκλήσεις στην κοινωνική ιστορία της ιατρικής, σ. 16-47
Άρης Σαραφιανός, Αισθητικός λόγος και οικονομία των αισθήσεων και των παθών στον 18ο αιώνα: Η ιστορία της ιατρικής και η γένεση της ιστορίας της τέχνης, σ. 48-88
Λήδα Παπαστεφανάκη, «Άρρωστοι από εργασία»; Ιστοριογραφικά και μεθοδολογικά ζητήματα στην ιστορία της υγείας των εργαζομένων, σ. 89-115
Μανόλης Τζανάκης, Προς μια κοινωνική ιστορία της ελληνικής ψυχιατρικής: Συνεισφορές και ερευνητικές προοπτικές, σ. 116-137
Βάσια Λέκκα, Ο νευροψυχιατρικός λόγος ως μέσο κανονικοποίησης της παιδικής ηλικίας: Το παράδειγμα των εξωτερικών ιατρείων του Αιγινήτειου Νοσοκομείου (1904-1940), σ. 138-152
Κώστας Κόμης, Λεπρός και κομμουνιστής: δυο φορές «λεπρός», σ. 153-179
Μαρία Κορασίδου, Προς μια προοπτική σύνθεσης του «φυσικού» και του «κοινωνικού» στο χώρο της ιστορίας της ιατρικής, της υγείας και της αρρώστιας, σ. 180-192
Περιλήψεις, σ. 193-200
Βιογραφικά σημειώματα συγγραφέων, σ. 201-205

το βιβλίο είναι ελεύθερα προσβάσιμο εδώ 




Τρίτη 17 Δεκεμβρίου 2013

Λέσχη "Αναιρέσεις": εκδήλωση για τον Δεκέμβρη του ’44

αναιρέσεις

Η ομάδα ιστορίας της λέσχης "Αναιρέσεις" σας καλεί στην εκδήλωση για τον Δεκέμβρη του ’44 την Παρασκευή 20/12 στις 7.00 μ.μ. στο χώρο της Λέσχης (Ιπποκράτους 175).
Θα μιλήσουν οι ιστορικοί:
  • Προκόπης Παπαστράτης (ο βρετανικός παράγοντας)
  • Μιχάλης Λυμπεράτος (η εσωτερική κατάσταση και η τακτική του ΚΚΕ)
  • Γιώργος Μιχαηλίδης (η περίπτωση της Γιουγκοσλαβίας, μια άλλη εξέλιξη)

Κυριακή 10 Νοεμβρίου 2013

Ο “σοβιετικός” Καρ


Edward Hallett Carr








Για τον Edward Hallett “Ted” Carr η Ιστορία υπήρξε εργαλείο συγκρότησης ηγεμονικής πρότασης για την κοινωνία. Η αποδόμηση της φιλελεύθερης αντίληψης για την Ιστορία και τον κόσμο στον Μεσοπόλεμο έβαλε για τον ιστορικό νέα καθήκοντα. Το «αόρατο χέρι» εξαφανίστηκε μαζί με την παγκόσμια αρμονία που υποτίθεται ότι εξασφάλιζε. Εδώ ήταν λοιπόν που ο ιστορικός βγήκε στην «σκηνή», επιφορτισμένος με τα νέα καθήκοντα, απευθυνόμενος στο «κοινό» του, γράφοντας στη γλώσσα τους, προσπαθώντας να επικοινωνήσει μαζί τους1.
 

Και ο Carr για 60 σχεδόν έτη έκανε ακριβώς αυτό το πράγμα. Συνεργάστηκε σαν δοκιμιογράφος με έντυπα όπως το Spectator, το Fortnightly Review, το Christian Science Monitor, τους Sunday Times και τους Times Literary Supplement. Δημοσιεύθηκαν και εκδόθηκαν δεκάδες δοκίμια, κριτικές, άρθρα και βιβλία του. Διαμόρφωσε το «κοινό» του χωρίς ποτέ να λάβει υπ’ όψιν του τις επιταγές του πολιτικού κατεστημένου ή της ακαδημαϊκής λογιοσύνης. Δε δίστασε να στηρίξει δημόσια το Ε.Α.Μ από τις στήλες των Times, την ώρα που Βρετανοί στρατιώτες σκοτώνονταν στα «Δεκεμβριανά» διότι πίστευε ότι αυτή ήταν η ενδεδειγμένη πολιτική λύση2 και για αυτό πού έγραψε στιγματίστηκε δημόσια από τον «πρωθυπουργό της νίκης» στο Βρετανικό Κοινοβούλιο. Το σημαντικό με αυτό τον άνθρωπο ήταν ότι αν και απογοητευμένος φιλελεύθερος, τέκνο της ελίτ του Cambridge, κομμάτι της τάξης που παρήγαγε την πολιτική και την κυρίαρχη ιδεολογία3, που γνώρισε την αριστερά την εποχή που ο κομμουνισμός έσειε τη γη χωρίς ο ίδιος να προσχωρήσει ποτέ σ’ αυτήν, όχι μόνο συγκρούστηκε με μανία με τις επιλογές της τάξης του αλλά επιχείρησε να χρησιμοποιήσει την επιρροή του για να μετατοπιστεί η μεταπολεμική ισορροπία προς τ’ αριστερά. Αυτού του είδους τις «αδιόρθωτες ψυχές» ο Ράσελ Τζάκομπυ τους ονομάζει «δημόσιους διανοούμενους», διανοούμενους δηλαδή, προσκολλημένους σε έναν επαγγελματικό χώρο αλλά με αναφορά σε έναν δημόσιο κόσμο και σε μια δημόσια γλώσσα4.
Την εποχή περίπου που ο Carr άρχιζε να κάνει το «αδιανόητο» για τους καιρούς του, να γράφει δηλαδή την ιστορία της Ρώσικής Επανάστασης, αρχίζει στις Η.Π.Α η περιοδεία του «θιάσου Koestler»5(1948). Εκεί ο Α.Koestler συνοδευόμενος από κυβερνητικούς αξιωματούχους και πράκτορες της C.I.A, και εν μέσω γευμάτων και κοκτέιλ πάρτι παραδίδει διαλέξεις σε αμερικάνους διανοούμενους. Τους προτρέπει να εγκαταλείψουν τον εφηβικό ριζοσπαστισμό τους και να εμπλακούν οι ίδιοι σε μια ώριμη επιχείρηση συνεργασίας με το κράτος. Ήρθε η ώρα για τον αμερικάνο διανοούμενο να ενηλικιωθεί διακήρυττε σε όλους τους τόνους, να συνεργαστεί με το κράτος ώστε να θέσουν εθνικούς στόχους για όλη την κοινωνία, συμπλήρωνε6. Ο Koestler στάθηκε «άτυχος», δεν μπόρεσε να «επωφεληθεί» του Ψυχρού Πολέμου όπως έκαναν άλλοι «συνάδελφοι» του, να γίνει όπως έγραψε ο Gouldner «…κύριοι καθηγητές και κύριοι κτηματίες»7, απομακρύνθηκε διακριτικά από την «επιχείρηση» Congress for Cultural Freedom λόγω του αχαλίνωτου αντικομουνισμού του που δυσκόλευε το προφίλ της «επιχείρησης»8. Από την άλλη, τον Carr, η συγγραφή της ιστορίας της Ρώσικης Επανάστασης, τον κατέταξε αυτόματα στους «συνοδοιπόρους». Το γνώριζε, όπως γνώριζε τι σήμαινε να βάζει υπό την προστασία του τον Πολωνό εμιγκρέ επαναστάτη Ιsaak Deutscher τον οποίο εκτιμούσε βαθύτατα σαν άνθρωπο και θαύμαζε σαν επαναστάτη9. Η τιμωρία του για το μνημειώδες έργο που άφησε ήταν πλήρης ακαδημαϊκή απομόνωση μέχρι το 1955.Του αρνήθηκαν θέσεις στο Λονδίνο, στο Balliol, στην Οξφόρδη και στο King’s College στο Cambridge. H εκλογή του στο Trinity το 1955 οφειλόταν σε έναν και μόνο λόγο, ήταν ήδη διάσημος10.
Ας δούμε λοιπόν πως προέκυψε σαν ανάγκη για τον ίδιο, για το «κοινό» του και για την κοινωνία η Ιστορία της Ρώσικης Επανάστασης. Από το 1937 άρχισε τις ραδιοφωνικές εκπομπές στο B.B.C. με στόχο να αποδείξει τη σαθρότητα του Συστήματος που κληροδότησε η «Συνθήκη των Βερσαλλιών»11. Από το 1941 εργάστηκε ως βοηθός εκδότη στους Times γράφοντας σε πολλές περιπτώσεις και το κύριο άρθρο της εφημερίδας στην πρώτη σελίδα. Δεν συμβιβάστηκε με την συντηρητική γραμμή της εφημερίδας και συγκρούστηκε με τη διεύθυνση της, αυτό που τον απασχολούσε ήταν να προβάλλει το όραμα ενός μεταπολεμικού κόσμου απαλλαγμένου από το άγος της μαζικής ανεργίας του μεσοπολέμου, να δώσει περιεχόμενο στην πολιτική. Αυτό που απαιτείται έλεγε είναι μια ακριβής εικόνα για του τι είδους μάχη δίνουμε. Μια νέα ευρωπαϊκή κοινωνία θα έπρεπε να εγκαθιδρυθεί μετά τον πόλεμο βασισμένη σε εντελώς νέα οικονομικά και κοινωνικά θεμέλια, ισότητα των ευκαιριών και σχεδιασμός της οικονομίας με γνώμονα την ευμάρεια της κοινωνίας και όχι τον μηχανισμό των τιμών. Σε ένα από τα πιο φημισμένα πρωτοσέλιδα άρθρα στους Times με τίτλο «Οι Δυο Μάστιγες»12, ανέφερε ότι η μάστιγα της ανεργίας έπρεπε να πάψει να υπάρχει αν ο κόσμος δεν ήθελε να τον στοιχειώνει και στο μέλλον η απειλή του πολέμου13. Σε ένα άλλο πρωτοσέλιδο με τίτλο “The New Europe” την 1/07/1940 έγραφε
«……..Για το μεγαλύτερο μέρος της Δυτικής Ευρώπης οι κοινές αξίες τις οποίες υπερασπιζόμαστε είναι γνωστές και πολύτιμες. Οφείλουμε όμως να μην χρησιμοποιούμε αυτές τις αξίες με όρους του 19ου αιώνα. Αν μιλάμε για δημοκρατία, δεν πρέπει να εννοούμε μια δημοκρατία η οποία επιμένει μόνο στο δικαίωμα της ψήφου και ξεχνά το δικαίωμα στην εργασία και το δικαίωμα στην αξιοπρεπή ζωή. Αν μιλάμε για ελευθερία, δεν πρέπει να εννοούμε έναν άγριο ατομισμό ο οποίος αποκλείει την κοινωνική οργάνωση και τον οικονομικό σχεδιασμό. Αν μιλάμε για ισότητα, δεν πρέπει να εννοούμε μια πολιτική ισότητα ακυρωμένη από τα κοινωνικά και οικονομικά προνόμια. Αν μιλάμε για οικονομική ανασυγκρότηση, πρέπει να σκεπτόμαστε λιγότερο τη μεγιστοποίηση της παραγωγής (αν και αυτό επίσης θα απαιτηθεί) και περισσότερο τις πολιτικές δικαιότερης αναδιανομής…….»14.
Οι πολιτικές που πρότεινε ο Carr μέσα από τους Times ήταν περίπου αυτές που περιλαμβάνονταν στην Έκθεση που κατέθεσε ο Λόρδος Beveridge στο Υπουργικό Συμβούλιο και μπορεί τότε να μην έγιναν δεκτές ως «επαναστατικές» αλλά περίπου αυτό ήταν το μεταπολεμικό consensus στη Δυτική Ευρώπη.
Οι «σχέσεις» του Carr με την Ε.Σ.Σ.Δ άρχισαν σχεδόν με το ξέσπασμα της Ρώσικης επανάστασης. Ο ίδιος από την πρώτη στιγμή «έπιασε στον αέρα» ότι η Ρώσικη Επανάσταση δεν θα ήταν μια από τις «περιπέτειες της σειράς», από τις εκατοντάδες, που αριθμούσε η εξωτερική πολιτική της Αυτοκρατορίας. Όπως μας λέει ο ίδιος: «Την στιγμή της επανάστασης, μια ρώσικη εμπορική αντιπροσωπεία, επισκεπτόταν το Λονδίνο, συνοδευόμενη από τον εμπορικό σύνδεσμο της Βρετανικής Πρεσβείας στην Πετρούπολη τον Peters, με τον οποίο είχα κάμποσες συζητήσεις, ιδιαίτερα τις πρώτες μέρες της επανάστασης. Ο Peters, όπως και όλοι οι άλλοι πίστευε ότι ήταν ( η επανάσταση) ένα πυροτέχνημα και ότι οι μπολσεβίκοι μπορούσαν να «κρατήσουν» μια βδομάδα ή λίγο παραπάνω μέχρι να φθάσουν ενισχύσεις. Αρχικά, επειδή είμαι «πνεύμα αντιλογίας» αρνήθηκα να το πιστέψω. Άρχισα να μελετώ με ενδιαφέρον κάθε νέο που ερχόταν και όσο οι μπολσεβίκοι τα κατάφερναν τόσο περισσότερο πειθόμουν ότι είχαν έρθει για να μείνουν. Ήταν μια τυχαία διαίσθηση. Δεν είμαι σίγουρος πόσο πολύ αντιμετώπισα αυτή την ιστορία ως πρόκληση στη δυτική κοινωνία, μα είναι σίγουρο ότι αντιμετώπισα τη δυτική αντίδραση ως ρηχή, τυφλή και ηλίθια. Είχα κάποιες ασαφείς εντυπώσεις για τα επαναστατικά προτάγματα των Λένιν και Τρότσκι και δεν ήξερα τίποτε από τον μαρξισμό, για την ακρίβεια δεν είχα ακούσει τίποτε για τον Μαρξ15».
Η Δύση τερμάτισε τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο γιατί φοβήθηκε την επανάσταση στη Γερμανία16. Η Γερμανία δεν ήταν η πολυπληθής αγροτική περιφέρεια της Ευρώπης όπως η Ρωσία αλλά η βιομηχανική «καρδιά» της. Αν κέρδιζε εκεί η επανάσταση θα σταματούσε στη Γαλλία; Το σημαντικότερο όλων όμως, πέρα από το ζήτημα της διάλυσης των ετοιμοθάνατων αυτοκρατοριών, ήταν ότι αυτό που προέκυψε μετά τις «Συμφωνίες της Ειρήνης» δεν ήταν πολιτικά βιώσιμο17. Για να αναχαιτίσουν τον κομμουνισμό ρίχνουν στη μάχη μειονότητες και νεοσχηματισμένα εθνικά κράτη από τα κουφάρια των αυτοκρατοριών μισοστήνοντας το σκηνικό του Β Παγκοσμίου Πολέμου. Στήνουν Συντάγματα και Δημοκρατίες18, για λίγο όμως19καθώς η δημοκρατία αποδεικνύει σύντομα μέσα σε περιβάλλον οικονομικής καταστροφής ότι δεν είναι συνώνυμο του αριστοτελικού μέσου στην πολιτική. Ο D.Abraham με τον καλύτερο τρόπο περιγράφει αυτού του είδους τη δημοκρατία για τη γερμανική περίπτωση: «…….. Οι επικεφαλείς των βιομηχάνων αλλά και των αγροτών επιχειρηματιών είναι πεισμένοι ότι στην περίοδο μετά την ύφεση στη Γερμανία, πρέπει να διαχειριστούν με φειδώ τα κόστη και την έλλειψη αξιοπιστίας που προκύπτουν από ένα δημοκρατικό σύνταγμα και από ένα κοινωνικό σύστημα πρόνοιας που καταβροχθίζει κέρδη. Η υποστήριξη λοιπόν του φασισμού δεν είναι απλώς μια προσπάθεια να επιβιώσουν της ύφεσης, ήταν ένας τρόπος να χρησιμοποιήσουν την κρίση……»20. Σε ότι αφορά την πολιτική οικονομία του μεταπολεμικού κόσμου στην Ευρώπη αυτή συνίσταται σε τέσσερα πράγματα, πολιτική μνησικακία και λεηλασία της Γερμανίας, απόπειρα οικονομικού στραγγαλισμού της Ε.Σ.Σ.Δ, μονεταρισμός, σπέκουλα στα χρηματιστήρια. Το σχέδιο ήταν, μέσω των επανορθώσεων, η οικονομική «θυσία» της Γερμανίας να οδηγούσε στην σωτηρία των υπολοίπων, που ήταν η αποπληρωμή των πολεμικών χρεών. Το κλίμα στη Βρετανία έφτασε τα όρια της φρενίτιδας, πολιτικοί της διακήρυτταν δημόσια ότι η Γερμανία επρόκειτο να απογυμνωθεί όπως αυτή απογύμνωσε το Βέλγιο21. Με τις ρυθμίσεις λοιπόν των Επανορθώσεων μεταξύ άλλων αφαιρούνταν από τη Γερμανία οι υπερπόντιες κτήσεις της, τα περιουσιακά της στοιχεία καθώς και των υπηκόων της στο εξωτερικό, τα συναλλαγματικά της αποθέματα, τα πολύτιμα μέταλλα, ο εμπορικός της στόλος, οι πρώτες της ύλες, οι επικερδείς γι’ αυτήν τελωνειακές και δασμολογικές συμφωνίες22.
Χωρίς την αποκατάσταση της γερμανικής οικονομίας υποστήριζε ο Keynes, ήταν αδύνατη η αποκατάσταση ενός σταθερού φιλελεύθερου πολιτισμού και μιας σταθερής οικονομίας στην οικονομίας στην Ευρώπη και η πολιτική του διατύπωση περιελάμβανε και την Ε.Σ.Σ.Δ.23. Στην πραγματικότητα αποστερώντας από τη Γερμανία τη Δυνατότητα να αποπληρώσει σε είδος, της απαγόρευσαν να επανεκκινήσει την παραγωγική της μηχανή. Στην πραγματικότητα εξανάγκασαν τη Γερμανία να καταφύγει σε επαχθή δανεισμό με αποτέλεσμα τα τεράστια ποσά των επανορθώσεων να προέρχονται από μαζικά αμερικανικά δάνεια που σύναψε η Γερμανία στα μέσα της δεκαετίας του ΄20. Για τους αντιπάλους της Γερμανίας, τα γεγονότα αυτά, η μετατροπή δηλαδή της Γερμανίας σε αμιγώς εισαγωγική χώρα, με τεράστιο εξωτερικό χρέος ήταν οι στόχοι της πολιτικής τους24.
To εύκολο «πολιτικό» χρήμα προερχόμενο από την άλλη πλευρά του Ατλαντικού, έρεε προς τις νικήτριες χώρες, θέτοντας τα σαθρά, πληθωριστικά, οικονομικά θεμέλια του κόσμου του Μεσοπολέμου.
Η τιμή των εισαγόμενων εμπορευμάτων, όταν μετατρέπονταν στην τρέχουσα συναλλαγματική ισοτιμία, ήταν πολύ παραπάνω της τοπικής τιμής, έτσι ώστε η εισαγωγή τους απαιτούσε τη δραστηριοποίηση του κράτους. Κορυφαίο παράδειγμα οι επιδοτήσεις ψωμιού που είναι καθολικό φαινόμενο σε όλη την Ευρώπη. Το νόμισμα της Ιταλίας σχεδόν αμέσως μετά την συνθήκη είχε χάσει την μισή ονομαστική αξία του, η νομισματική κυκλοφορία στη Γαλλία ήταν η εξαπλάσια του προπολεμικού της επιπέδου, η αξία του μάρκου σε χρυσό ήταν το ένα όγδοο της προπολεμικής αξίας του25. Για την εργατική τάξη της Γερμανίας βέβαια πληθωρισμός σήμαινε πείνα.
«Το Μάρκο κατέρρεε όχι από μήνα σε μήνα ή από εβδομάδα σε εβδομάδα αλλά από μέρα σε μέρα- για την ακρίβεια από ώρα σε ώρα. Στις 13/11/1923 το Δολάριο διαπραγματευόταν επίσημα στα 840 δις. Μάρκα, την επόμενη μέρα στα 1260 δις. Μάρκα, μετά από 24 ώρες στα 2520 δις. Μάρκα, και στις 20 Νοεμβρίου όταν έπιασε το μέγιστο διαπραγματευόταν στα 4200 δις Μάρκα»26. Οι γερμανοί εργαζόμενοι προσπαθούσαν απλώς να επιβιώσουν του πληθωρισμού. Το κιλό το ψωμί κόστιζε 0,29 Μάρκα το 1913 και κόστιζε 428 δις. Μάρκα το Νοέμβριο του 1923, ενώ ο μέσος μισθός δεν αρκούσε για να καλύψει ούτε τις μισές διατροφικές ανάγκες μιας τετραμελούς οικογένειας27. Ο Hobsbawm περιγράφει την λαίλαπα του πληθωρισμού που έπληξε την κεντρική Ευρώπη, πολύ χαρακτηριστικά μέσα από την ιστορία της οικογένειας του. Ο παππούς του, λέει, που η ασφάλεια ζωής του ωρίμασε την εποχή του αυστριακού πληθωρισμού, πήρε ένα τεράστιο ποσό σε υποτιμημένο νόμισμα, για να ανακαλύψει ότι το μόνο που μπορούσε να κάνει με αυτό, ήταν να πιει ένα ποτό στο καφενείο που σύχναζε28.
Στη Βρετανία ακολουθήθηκε μια πολιτική επιστροφής της λίρας στερλίνας στα προπολεμικά επίπεδα αξίας της ώστε να «δεθεί» με το δολάριο και το χρυσό. Προφανώς έπιασαν τόπο οι πιέσεις των χρηματιστών του City. Αυτή η πολιτική είχε σαν αποτέλεσμα να αυξηθεί το κόστος των βρετανικών εξαγωγών και οι βρετανικές κυβερνήσεις να υποχρεωθούν να προχωρήσουν σταδιακά σε αύξηση των ωρών εργασίας και σε περικοπές μισθών29. Η κρίση του 1920-21 ανέβασε τον αριθμό των ανέργων από 1 εκατομμύριο τον Ιανουάριο του 1921 σε 2,5 εκατομμύρια τον Ιούλιο. Οι ιδιοκτήτες ορυχείων προσπάθησαν να μειώσουν τις αμοιβές μέχρι 35% και χρησιμοποίησαν σαν εργαλείο πίεσης το λοκ-άουτ ενώ η κυβέρνηση σαν πρόσθετη ενίσχυση στους εργοδότες έστειλε τον στρατό. Κηρύχτηκε γενική απεργία το 1926 η οποία καταστάληκε μέσω του καθεστώτος «εκτάκτου ανάγκης» που επιβλήθηκε. Από το 1927 οι Συντηρητικοί εδραίωσαν την υπεροχή τους απαγορεύοντας με νόμο το συνδικαλισμό και την απεργία στους υπαλλήλους, ενώ ήδη η ανεργία είχε ξεπεράσει το 12% του οικονομικά ενεργού πληθυσμού30.
Εδώ νομίζω ότι πρέπει να παρεμβάλω στη «συζήτηση» δυο διαφορετικές περιόδους της ζωής του Carr και τον τρόπο που αυτός τις αντιλαμβάνεται, οι οποίες προβάλλουν ταυτόχρονα και δυο διαφορετικές φάσεις της σύγχρονης βρετανικής ιστορίας από τον 19ο και τον 20ο αιώνα.. Ας «δούμε» λοιπόν τον Carr της μετάβασης από τον κόσμο του «βικτοριανού μεγαλείου», στη θύελλα του πολέμου, της επανάστασης, της κρίσης του αποικιακού μεγαλείου. Ας δούμε και τον Carr του Μεσοπολέμου, το θιασώτη των πεντάχρονων πλάνων, θαυμαστή της Σοβιετικής Δημοκρατίας όταν πια η Επανάσταση είχε ηττηθεί.
Ο Ε.Η Carr γεννήθηκε το 1892 και πέθανε το 1982 στην Μ.Βρετανία. Γιος της Elizabeth Jessie Hallet και του Francis Parker Carr, οικογένειας εμπόρων της μεσαίας τάξης που στήριζαν τους συντηρητικούς αλλά στις αρχές του αιώνα μετακινήθηκαν προς τους φιλελεύθερους πάνω στο ζήτημα των δασμών και του ελεύθερου εμπορίου31. Πήγε σχολείο στο Merchant Taylors΄ School στο Λονδίνο και φοίτησε στο Τtrinity College του Cambridge. Οι πόρτες του Cambridge δεν άνοιξαν για τον νεαρό Carr λόγω της οικονομικής επιφάνειας της οικογένειας του. Τη φοίτηση του την εξασφάλισε μια υποτροφία που κέρδισε σε διαγωνισμό που οργάνωναν κάθε χρόνο τα σχολεία της πόλης του32. Έλεγε για τον εαυτό του σε μια επιστολή στην Tamara Deutscher το 1974, ότι τουλάχιστον εκείνη την εποχή, ήταν ο χαρακτηριστικός τύπος που παρήγαγε η βικτοριανή εκπαίδευση, αφοσιωμένος στο Θεό, στο Βασιλιά και στην Πατρίδα. Παρ’ όλες τις δραματικές αλλαγές που έμελλε να συμβούν τα χρόνια που ακολούθησαν, στο βάθος της καρδιάς του, στοιχειωδώς, παρέμεινε ένας καλός «βικτοριανός»33. Για τη γενιά του, για την μεσαία και την άρχουσα τάξη τουλάχιστον, εκείνη η εποχή ήταν η «χρυσή εποχή». Ανακαλώντας στην μνήμη του εκείνη την εποχή, περίπου έναν αιώνα αργότερα, για ένα αυτοβιογραφικό κείμενο του, έγραψε: « ….τα δόγματα του φιλελευθερισμού και του ατομισμού «κρατούσαν» γερά παρά τους όποιους μικρούς κλυδωνισμούς. Στη Βρετανία, η πορεία προς την κατεύθυνση της προόδου ήταν ο σκληρός πυρήνας, αυτού που τώρα χλευάζεται ως, “Whig interpretation of history”. Το επίπεδο ζωής για την εργατική τάξη, των «υποτελών τάξεων» γενικά, ανέβαινε αργά, αλλά γενικά ανέβαινε. Πέρα από το διαχωριστικό όριο των πολιτισμένων λαών, οι πρωτόγονοι λαοί επωφελήθηκαν από τη φιλανθρωπία και την αναπτυσσόμενη κυριαρχία της λευκής φυλής. Με το τέλος του αιώνα φάνηκαν κάποιες ρωγμές στην μέχρι τώρα φαινόμενη στιβαρή κοινωνική κατασκευή. Αλλά δεν είχε και τόσο σημασία. Ο κόσμος φαινόταν ένα καλό μέρος και γινόταν καλύτερος. Αυτή η χώρα οδηγούνταν στην σωστή κατεύθυνση. Υπήρχαν, χωρίς αμφιβολία, καταχρήσεις εξουσίας και πράξεις βίας, αλλά μάθαμε να τις χειριζόμαστε. Αλλαγές χρειάζονταν, αλλά αλλαγές που αυτόματα λειτουργούσαν για το καλύτερο. Ο ξεπεσμός ήταν μια αινιγματική και παράδοξη «σύλληψη»34.
Το κείμενο αυτό γράφτηκε το 1980 ενώ η Βρετανία βρισκόταν μέσα στον κυκεώνα της χειρότερης ίσως οικονομικής κρίσης που είχε περάσει ποτέ. Στασιμοπληθωρισμός, Δ.Ν.Τ και κατόπιν το σοκ της Θάτσερ. Το σημαντικότερο όμως και αυτό ήθελε να τονίσει, ήταν η στασιμότητα και η απαισιοδοξία, σαν ιδεολογία της κοινωνίας, σαν αίσθηση αδυναμίας που δε διαμορφώνει κανένα αύριο, σε αντίθεση με το κατά τη γνώμη του γενικό αίσθημα της προόδου σε μια κοινωνία που «αισθανόταν» αισιόδοξη όπως η βικτοριανή Βρετανία. Ο Carr έγραφε για τη βικτοριανή αισιοδοξία εκπροσωπώντας την τάξη του και αυτή με την σειρά της ηγεμονεύοντας, μίλαγε εξ’ ονόματος όλης της κοινωνίας. Ακόμα και για αυτούς τους «άλλους», τις «υποτελείς τάξεις», τους «αποδέκτες» της βίας και των καταχρήσεων. Καμιά τάξη, έγραφε ο Μαρξ, δεν μπορεί να ηγηθεί μιας επανάστασης « δίχως να προκαλέσει μια στιγμή ενθουσιασμού μέσα της και μέσα στη μάζα, μια στιγμή όπου η τάξη αυτή συναδελφώνεται και συγχωνεύεται με ολόκληρη την κοινωνία, που οι άνθρωποι την μπερδεύουν με την κοινωνία και την αντιλαμβάνονται και την αναγνωρίζουν σαν τον καθολικό αντιπρόσωπο της [ .....] Μόνο στο όνομα των καθολικών δικαιωμάτων της κοινωνίας, μια ιδιαίτερη τάξη μπορεί να διεκδικήσει για τον εαυτό της την καθολική κυριαρχία». Και για την ανατροπή, « πρέπει όλα τα κουσούρια της κοινωνίας να συγκεντρωθούν σε μια άλλη τάξη, πρέπει μια ορισμένη κατάσταση, να είναι η κατάσταση του γενικού σκανδάλου, η ενσάρκωση του καθολικού φραγμού, πρέπει μια ξεχωριστή κοινωνική σφαίρα να θεωρείται σαν το δημόσια αναγνωρισμένο έγκλημα ολόκληρης της κοινωνίας, έτσι που η απελευθέρωση από τούτη τη σφαίρα να φαίνεται σαν η καθολική απελευθέρωση»35.
Αυτό που μας λέει ο Μαρξ είναι ότι καμία τάξη δεν μπορεί να ηγηθεί καμίας κοινωνίας αν δεν καταφέρει το κοινωνικό της πρόγραμμα να το μετατρέψει σε κοινωνικό πρόταγμα, να το εμφυσήσει σαν αίσθημα σε όλη την κοινωνία. Ο Carr αυτό ακριβώς εκφράζει, τμήμα αυτής της τάξης, «εξοπλισμένος» με την εκπαίδευση της.
Η αισιοδοξία του «ήρωα» μας βασιζόταν σε μια πραγματικότητα. Η Βρετανία ήταν όντως επιβλητική. Το 1900 διέθετε τη μεγαλύτερη αυτοκρατορία που είχε δει ποτέ ο κόσμος, περί τα δώδεκα εκατομμύρια τετραγωνικά μίλια εδάφους και, ίσως, το ένα τέταρτο του πληθυσμού της υδρογείου. Μόνο στις τρεις προηγούμενες δεκαετίες είχε προσθέσει στην αυτοκρατορία 4,25 εκατομμύρια τετραγωνικά μίλια και 66 εκατομμύρια ανθρώπους. Το Βασιλικό Ναυτικό ήταν ισοδύναμο με τους δυο επόμενους στόλους μαζί, ο εμπορικός στόλος της Βρετανίας ήταν ο μεγαλύτερος στον κόσμο, η ίδια εξακολουθούσε να είναι το μεγαλύτερο εμπορικό έθνος στον κόσμο και οι οικονομικές υπηρεσίες στο City του Λονδίνου κατέστησαν τη Βρετανία τον μεγαλύτερο επενδυτή, τραπεζίτη, ασφαλιστή και προμηθευτή στην παγκόσμια οικονομία36.
Η ιδεολογία της βικτοριανής «αισιοδοξίας» ήταν η ιδεολογία του ιμπεριαλισμού. Η κοινωνία απόλυτα παραδομένη στους ραντιέρηδες του City, με τον κόσμο σε μια χούφτα κράτη- τοκογλύφους και σε μια τεράστια πλειοψηφία κράτη οφειλέτες37. Ταυτόχρονα όμως αυτή η ιδεολογία ήταν και «απολογητική» απέναντι σε αυτούς που το σύστημα δεν μπορούσε να θρέψει. Ήθελε την λύση του κοινωνικού προβλήματος δια της εξόρμησης, της αρπαγής και των όπλων. Τις απόψεις αυτές στα τέλη του 19ου αιώνα τις εξέφραζαν με τον καλύτερο τρόπο οι Τζόζεφ Τσάμπερλαιν και Σέσιλ Ρόντς. Ο Σέσιλ Ρόντς αναπτύσσοντας τις ιδέες του είπε το 1895: «Χτες ήμουν στο Ηστ-Εντ του Λονδίνου (εργατική συνοικία) και επισκέφθηκα μια συγκέντρωση ανέργων. Αφού άκουσα τους άγριους λόγους που ήταν μια συνεχής κραυγή : ψωμί! Ψωμί!, τράβηξα για το σπίτι, σκεπτόμενος στο δρόμο αυτά που είδα και πείστηκα περισσότερο από πριν για την σπουδαιότητα του ιμπεριαλισμού. Η αγαπημένη μου ιδέα είναι η λύση του κοινωνικού προβλήματος και συγκεκριμένα : Για να σωθούν τα σαράντα εκατομμύρια κάτοικοι του Ηνωμένου Βασιλείου από το φονικό εμφύλιο πόλεμο, πρέπει εμείς, οι εκπρόσωποι της αποικιακής πολιτικής, να κατακτήσουμε νέα εδάφη, για να εγκαταστήσουμε τον περίσσιο πληθυσμό, για να αποκτήσουμε καινούργιες περιοχές πώλησης των εμπορευμάτων που παράγουν τα εργοστάσια και τα μεταλλεία. Πάντα το έλεγα ότι η αυτοκρατορία είναι ζήτημα στομαχιού. Αν δεν θέλετε εμφύλιο πόλεμο πρέπει να γίνετε ιμπεριαλιστές»38. Ο χοντρός κύριος με το παχύ μούσι και το πυκνό μαλλί, θα είχε αναμφίβολα απαντήσει στον πολίτη Ρόντς, αποδομόντας τη θέση του, όπως είχε απαντήσει μισό αιώνα πιο πριν στον πολίτη Ουέστων, ότι η γαβάθα από την οποία τρώνε οι εργάτες είναι γεμισμένη με όλο το προϊόν της εθνικής εργασίας και ότι αν υπάρχει κάτι που εμποδίζει τους εργάτες να πάρουν περισσότερα από τη γαβάθα, αυτό δεν είναι ούτε η στενότητα της γαβάθας ούτε η ανεπάρκεια του περιεχομένου της, αλλά μονάχα το μικρό μέγεθος των κουταλιών τους39. Οι πολιτικές που αφορούσαν τη δίκαιη κατανομή του εισοδήματος, υπέρ των οποίων τόσο παθιασμένα αρθρογραφούσε ο Carr στους Times,δεν ήταν τίποτε άλλο παρά η αποδοχή της επιχειρηματολογίας του Μαρξ.
Η βρετανική ιμπεριαλιστική μηχανή χρησιμοποίησε, μεταξύ άλλων και «καταχρήσεις εξουσίας και πράξεις βίας» για να επιβάλει τις πολιτικές της, την λεγόμενη «πολιτική των κανονιοφόρων». Στο δεύτερο πόλεμο του οπίου (1856-1860), μεταξύ Βρετανίας και Κίνας, που έγινε διότι ο κινέζος αυτοκράτορας απαγόρευσε την εισαγωγή οπίου στην Κίνα, υπό τις διαταγές του Βρετανού Πληρεξουσίου στην Κίνα 8ου κόμη του Elgin( o 7ος είχε «στείλει» τις ζωοφόρους του Παρθενώνα στη Βρετανία), λεηλατήθηκε και κατόπιν πυρπολήθηκε το θερινό ανάκτορο του Αυτοκράτορα, έξω από το Πεκίνο40. Μέχρι τότε λοιπόν η βικτοριανή «αισιοδοξία» βασιζόταν στην ικανότητα της αυτοκρατορίας να επιβάλει με ταπεινωτικό τρόπο, όπως είδαμε παραπάνω, τη «φιλανθρωπία και την αναπτυσσόμενη κυριαρχία της λευκής φυλής», ακόμα και σε «χιλιόχρονες» αυτοκρατορίες. Ο Α Παγκόσμιος Πόλεμος και η Ρώσικη Επανάσταση είναι οι δυο μεγάλες ανατροπές για τη βικτοριανή παντοδυναμία, για τη βικτοριανή υπεροψία και κατά συνέπεια και για την «αισιοδοξία» της βρετανικής άρχουσας τάξης.
Το μεγάλο σοκ όχι μόνο για τη βρετανική κοινωνία αλλά για όλο τον κόσμο ήταν ο Α Παγκόσμιος Πόλεμος ο οποίος έχει καταγραφεί τόσο στη λαϊκή μνήμη όσο και στη βιβλιογραφία ως ο «Μεγάλος Πόλεμος»41 αν και ο Β Παγκόσμιος Πόλεμος υπήρξε απείρως καταστροφικότερος. Το όργιο της σφαγής στο πεδίο της μάχης και ο νέος τύπος πολίτη –πολεμιστή -συντρόφου που αυτός δημιούργησε. Στα λουτρά αίματος του Somme42 και του Verdun ψυχορράγησαν τα ιδανικά της belle éépoque μέσα από την πλήρη απαξίωση της ανθρώπινης ζωής. Αυτοί που έφυγαν για τον πόλεμο « ήταν άλλοι» από αυτούς που επέστρεψαν, είτε μίσησαν τον πόλεμο και στράφηκαν εναντίον του, είτε απέκτησαν ανοσία σε αυτόν μέσα από την πλήρη αποκτήνωση και γύρισαν πίσω για να ζητήσουν τις χαμένες ευκαιρίες τους από τους πολιτικούς και τους «κοπανατζήδες»43. Η εικόνα στη Βρετανία μετά το τέλος του πολέμου είναι «σοκ και δέος». Οι Βρετανοί έχασαν σε αυτόν τον πόλεμο 800.000 «ψυχές», αναλογικά περισσότερους από την Ρωσία, χωρίς να συμπεριλάβει κανείς στον λογαριασμό τους σακατεμένους και τους παραμορφωμένους44. Ο λογαριασμός του πολέμου δεν πληρώθηκε μόνο από τους νεαρούς εργάτες ή τους shop-stewards που συγκρότησαν τα “Pals’ ή ”Chums” battalions45, πληρώθηκε και από τη βρετανική αριστοκρατία. Το 25% των φοιτητών της Οξφόρδης και του Καίμπριτζ, κάτω των 25 ετών, που υπηρέτησαν το βρετανικό στρατό το 1914 ως αξιωματικοί και τζέντλεμαν δίνοντας το παράδειγμα, βαδίζοντας πρώτοι απέναντι στα γερμανικά πολυβόλα, σκοτώθηκαν46. Ταυτόχρονα θεσπίστηκε η υποχρεωτική στράτευση το 1916 και στα πλαίσια της «πολεμικής οικονομίας», επιχειρήθηκε να θεσμιστεί η επιστράτευση του πολιτικού προσωπικού για εργασία στις επιχειρήσεις, με μισθούς οριζόμενους από το κράτος. Ο πόλεμος κόστισε και στο βιοτικό επίπεδο της εργατικής τάξης, η οποία τελικά αποφάσισε ότι δε θα αποδεχθεί τις συνέπειες αδιαμαρτύρητα. Οι απεργίες άρχισαν από την άνοιξη του 1917, η δε πολιτική επιστράτευση επιβλήθηκε προς το τέλος του πολέμου47. Ο πόλεμος τελείωσε με την επανάσταση στη Ρωσία, η οποία μάλιστα δεν ήταν δυνατόν να κατασταλεί γρήγορα και αποτελεσματικά. Το γεγονός αυτό από μόνο του έπρεπε να γεμίζει με ανησυχία αν όχι με τρόμο, έναν «αισιόδοξο» εκπρόσωπο της βικτοριανής εποχής.
Αν ο πόλεμος άνοιξε βαθιές ρωγμές στην αυτοκρατορία, η Ρώσικη Επανάσταση την έφερε αντιμέτωπη με ένα εντελώς νέο σκηνικό, αναγκάζοντας τις μεταπολεμικές κυβερνήσεις να «ξαναδούν» τις πολιτικές τους. Η πρώτη τεράστια αλλαγή στη Βρετανία ήταν το γενικό δικαίωμα ψήφου για τον ανδρικό πληθυσμό, χωρίς περιορισμούς εισοδήματος το 1918. Ήταν μια νέα τακτική, που ακολουθήθηκε από μια σειρά κράτη, όπως το Βέλγιο, ο Καναδάς, οι Η.Π.Α, τα οποία επεκτείνοντας το εκλογικό δικαίωμα επιβράβευαν τους πολίτες τους για τις θυσίες του πολέμου, ενώ ταυτόχρονα, πίστευαν ότι έκλειναν την πόρτα στα «μούτρα» των Σοβιέτ48. H Βρετανική εξωτερική πολιτική με το ξέσπασμα της Ρώσικης επανάστασης βρέθηκε σε κατάσταση εκτάκτου ανάγκης. Οι Μπολσεβίκοι κατήγγειλαν και δημοσιοποίησαν αμέσως το περιεχόμενο της «μυστικής διπλωματίας» που είχε προηγηθεί, δημιουργώντας πρόβλημα αξιοπιστίας, ανάμεσα στην Entente και στους Άραβες συμμάχους49. Τερμάτισαν τον πόλεμο από την μεριά τους, υπογράφοντας ξεχωριστή συνθήκη ειρήνης με τη Γερμανία, τη συνθήκη του Μπρέστ-Λιτόφσκ50 και άρχισαν να υπονομεύουν τη βρετανική παρουσία και επιρροή στην Ανατολή. Ενίσχυσαν με όπλα και χρήματα το εθνικιστικό κίνημα στην Τουρκία μια που ήττα του ελληνικού στρατού σήμαινε και ήττα του αγγλικού ιμπεριαλισμού51 στην περιοχή της Μ.Ασίας. Έστησαν μέσω της Κομμουνιστικής Διεθνούς ξεχωριστό τμήμα, με στόχο την οργάνωση των μουσουλμάνων και τον αντιαποικιακό αγώνα.. Το τμήμα αυτό καλούσε τους μουσουλμάνους σε «τζιχάντ» ενάντια στο βρετανικό ιμπεριαλισμό και σημείωσε αρκετές επιτυχίες. Η ρωσική άπω ανατολή, ο Βόρειος Καύκασος, το Αζερμπαϊτζάν, το Ιράν, το Αφγανιστάν του Amanullah Khan, που οι Βρετανοί είχαν αναγκαστεί να αποδεχθούν τη διακήρυξη της ανεξαρτησίας του, είναι κάποιες από αυτές τις περιπτώσεις, ενώ ταυτόχρονα άρχισε ο αντιαποικιακός αγώνας ενάντια στη βρετανική και στη γαλλική κατοχή στη Μέση Ανατολή, στο Ιράν, την Αίγυπτο, τη Συρία, τη Μεσοποταμία και την Κίνα52. Δε θα ήταν δε υπερβολικός ο ισχυρισμός, ότι κατά το δεύτερο γύρο των αντιαποικιακών αγώνων που ακολούθησαν το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, ο σκληρός πυρήνας του στελεχών των αγώνων αυτών, τα ρεπερτόρια και οι ιδεολογίες, στις εθνικιστικές, στις μαρξιστικές και στις ενδιάμεσες εκδοχές τους, προέρχονταν άμεσα από την παράδοση του 191753. Έτσι λοιπόν μπήκε η ρώσικη Επανάσταση στη ζωή του Carr, τουλάχιστον σαν το σημαντικότερο στοιχείο της Διεθνούς Πολιτικής την πρώτη εικοσαετία του 20ου αιώνα.
Ο Carr ισχυριζόταν ότι η στάση του κόσμου στη Βρετανία απέναντι στη Ρώσικη Επανάσταση δεν είχε να κάνει να κάνει τόσο πολύ με τις εσωτερικές εξελίξεις στο νεοσύστατο Σοβιετικό κράτος. Η κοινή γνώμη στη Βρετανία διαμόρφωνε την στάση της για τα πάντα σε σχέση με την εξωτερική πολιτική της Σοβιετικής Ένωσης απέναντι στη Βρετανία. Κατά την άποψη του, στην αρχή η συντριπτική πλειοψηφία του κόσμου υπήρξε εχθρικά διακείμενη απέναντι στην Επανάσταση εξ’ αιτίας του γεγονότος ότι οι Μπολσεβίκοι είχαν «τραβήξει» τη Ρωσία έξω από τον πόλεμο, ήταν λοιπόν λιποτάκτες στα μάτια τους στην πιο κρίσιμη στιγμή54. Όταν νικήθηκαν οι Γερμανοί, όλα άλλαξαν, η βρετανική κοινωνία ήταν πια μια κοινωνία κουρασμένη από τον πόλεμο που καταδίκαζε την ένοπλη επέμβαση στη Ρωσία55. Οι Μπολσεβίκοι θεωρούνταν γενικώς «αριστεροί» και «ειρηνιστές» και η κατάσταση άλλαξε την περίοδο από το 1924 ως το 1929 όταν οι Σοβιετικοί άρχισαν να υπονομεύουν τις βρετανικές «θέσεις» στην Κίνα. Κατά τον Carr, εκείνη την εποχή ο Austin Chamberlain εκτιμούσε ότι ο Στάλιν ήταν πολύ καλή περίπτωση (για την ηγεσία του κόμματος), γιατί αυτό που τον ενδιέφερε ήταν να «οικοδομήσει» τον σοσιαλισμό στη χώρα του και όχι όπως οι επιζήμιοι (για τη Βρετανία) Τρότσκι και Ζηνόβιεβ που υπέθαλπαν την παγκόσμια επανάσταση56.
Δεν ήταν βέβαια διαφορετική η «υποδοχή» του Τρότσκι από τον Carr, ο οποίος ένιωσε «ανακουφισμένος» στο έργο του, όταν ο πιο «υπεύθυνος» και λιγότερος «φλογερός» επαναστάτης Chicherin ανέλαβε το υπουργείο εξωτερικών57. Ο Carr ποτέ δεν κατάλαβε τις ανατρεπτικές ιδέες αν και έγραψε γι’ αυτές. To πάθος του ήταν για το state- building που υποχρεωτικά προέκυψε μετά τη νίκη της επανάστασης και όχι για τις ανατρεπτικές ιδέες. Ο Deutscher έγραψε χαρακτηριστικά ότι αν ήθελε να περιγράψει την εργασία του Carr επιγραμματικά με ένα «μότο» αυτό θα ήταν το εξής : « Πως η Ρώσικη κοινωνία κατέρρευσε εξ’ αιτίας της αφροσύνης και της απερισκεψίας των παλαιών κυρίαρχων τάξεων και εξ’ αιτίας των ουτοπικών οραμάτων των Μπολσεβίκων Και πως αυτοί οι επαναστάτες στο τέλος έσωσαν τη Ρωσία απαρνούμενοι τις δονκιχωτικές αυταπάτες τους και στο τέλος έμαθαν με πολύ πόνο και πολύ μόχθο την άλφα-βήτα της οικοδόμησης κράτους»58. Χωρίς να έχει αρνηθεί ο ίδιος το διεθνή χαρακτήρα της επανάστασης, τη χειριζόταν σαν ιστορικό φαινόμενο κυρίως εθνικής σημασίας και αυτοεκπληρούμενης διαδικασίας εντός εθνικού πλαισίου. Η σκέψη του ήταν πάντα προσανατολισμένη στην οικοδόμηση κράτους, στα πλαίσια της υπαρκτούς Διεθνούς Πολιτικής. Ο Λένιν του Carr ήταν ένας Ρώσος Βίσμαρκ που θα έφερνε σε πέρας το τιτάνιο έργο της ανασύστασης του ρωσικού κράτους59. Γι’ αυτόν ο επαναστατικός πόλεμος και η παγκόσμια επανάσταση ήταν ονειρώξεις επικίνδυνες, που δεν έκαναν τίποτε άλλο παρά να εκθέτουν τον ορθολογισμό της Διεθνούς Πολιτικής σε καταστάσεις εκτάκτου ανάγκης. Ο ίδιος μπόρεσε τελικά και «γειώθηκε» με την υπόθεση της Σοβιετικής Ένωσης όταν τα θέματα αυτά είχαν λήξει. Τα θέματα αυτά έληξαν το 1925 όταν ο Ιωσήφ Στάλιν, τότε Γενικός Γραμματέας του Κόμματος, μαζί με το Νικολάϊ Μπουχάριν, τότε μεγάλο θεωρητικό του κόμματος, αποφάσισαν ότι ο σοσιαλισμός είναι επιτεύξιμος σε μια και μόνο χώρα. Ο καπιταλισμός είχε σταθεροποιηθεί και αυτό από μόνο του έκανε την επανάσταση γεγονός σχεδόν αναπάντεχο. Χρησιμοποιώντας τις πολιτικές επεξεργασίες της Γερμανικής Σοσιαλδημοκρατίας, έλεγαν ότι η Δύση είχε εισέλθει στην περίοδο του «Οργανωμένου Καπιταλισμού», που επέτρεπε τη ραγδαία οικονομική εξάπλωση και έκανε τις κρίσεις όλο και πιο σπάνιες60.
Δεν είναι δύσκολο να συμπεράνουμε ότι ο Carr σχημάτισε την άποψη του για τη Ρώσικη επανάσταση, σε αντίθεση με αυτό που ήταν η οπτική, η προοπτική και η θέση της Δυτικής διπλωματίας, τα χρόνια της Δυτικής επέμβασης στη Ρωσία. Η γενιά αυτή των συντηρητικών Δυτικών διπλωματών, οι οποίοι βρέθηκαν μάρτυρες της ανόδου του μπολσεβικισμού αν και τον πολέμησαν λυσσασμένα, στάθηκαν ανίκανοι να τον κατανοήσουν61. Για να ρίξω μια ιστορική «γέφυρα» με τη δεκαετία του τριάντα θα ξαναναφερθώ στον ρόλο που επιχείρησε να παίξει η Ρώσικη Επανάσταση στον αποικιοκρατούμενο κόσμο, όταν επιχειρούσε να «γυρίσει τον κόσμο ανάποδα». Η Ινδία είχε μακρύ παρελθόν εξεγέρσεων το 19ο αιώνα, κύκλους εμιγκρέδων σε όλο τον κόσμο σχεδόν, που «εφοδίαζαν» το ινδικό κίνημα, εθνικό και μη εθνικό, με τις τελευταίες εξελίξεις στο χώρο του ευρωπαϊκού και του ισλαμικού ριζοσπαστισμού. Οι βρετανοί αποικιοκράτες στις αρχές του 20ου αιώνα ήρθαν αντιμέτωποι στην Ινδία με ένα ρεπερτόριο πολιτικής πάλης που περιλάμβανε από τη γενική απεργία μέχρι την επίθεση αυτοκτονίας62. Η Ρώσικη Επανάσταση έφερε στο προσκήνιο της ιστορίας τις ομάδες των ινδών μουσουλμάνων εμιγκρέδων της διασποράς (muhajirs), που αδυνατούσαν βέβαια να διαχωρίσουν το θρησκευτικό από τον πολιτικό ριζοσπαστισμό, αλλά αφιερώθηκαν στην οργάνωση της επανάστασης στην Κεντρική Ασία και την Ινδία. Επαναστάτες όπως οι Μ.Ν. Roy, Shafiq και Mohammed Ali έφεραν το μήνυμα της επανάστασης στην Ινδία, ίδρυσαν το ΚΚ τη δεκαετία του ’20 και μπήκαν επικεφαλής του πιο ριζοσπαστικού κομματιού του ινδικού κινήματος. Οι ίδιοι έδειξαν περιφρόνηση απέναντι στο Ινδικό Εθνικό Κογκρέσο, λόγω του εθνικισμού του και γιατί δεν συμμεριζόταν τις ίδιες με αυτούς αξίες της παγκόσμιας επανάστασης και του σοσιαλισμού63. Τα χρόνια πέρασαν και όπως προείπα μετά το 1925 η Σοβιετική Ένωση οικοδομούσε κράτος και όχι παγκόσμια επανάσταση. Το 1927 την επισκέφθηκε ο Jawaharlal Nehru, πολύ εντυπωσιασμένος από τις συζητήσεις για τον σχεδιασμό της οικονομίας και από τα επιτεύγματα της Σοβιετικής Ένωσης, αλλά επίσης και σοκαρισμένος από τις ακρότητες του καθεστώτος. Εντυπωσιάστηκε μάλιστα τόσο πολύ, που ο σοσιαλισμός ρωσικού τύπου εντάχθηκε από το 1931 στο πρόγραμμα του Κογκρέσου64. Αυτή ήταν η Ε.Σ.Σ.Δ του Carr και Nehru. Η Ε.Σ.Σ.Δ των πεντάχρονων πλάνων. Αυτήν κατανοούσαν αυτή τους ενέπνεε. Ο Roy και ο Sultan Galiev ανήκαν πλέον στην ιστορία της Ινδίας και της Κεντρικής Ασίας.
Μπορεί οι διώξεις και οι εκτελέσεις στη Σοβιετική Ένωση τη δεκαετία του τριάντα να προκάλεσαν τη μήνη του Carr, από την άλλη όμως οι «κατακτήσεις» της φαίνονταν να είναι απάντηση στη μιζέρια του καπιταλισμού. Τα πεντάχρονα πλάνα και ο σχεδιασμός στην οικονομία φαίνονταν να είναι η απάντηση στην κρίση της καπιταλιστικής αναρχίας65. Το πολιτικό σύστημα στη Βρετανία το 1930 ήταν σε παραλυσία. Γράφει ο ίδιος σε ένα άρθρο του στο Fortnightly Review: « Το πνεύμα που κυριαρχεί στην Αγγλία σήμερα είναι αυτό της ηττοπάθειας…..του σκεπτικισμού και της ανασφάλειας. Η Αγγλία έχει πάψει να έχει ιδανικά ή αν έχει, να πιστεύει στην υλοποίηση τους. Ανάμεσα στις άλλες Μεγάλες Δυνάμεις είναι η μόνη που έχει σταματήσει να έχει μια αποστολή…..Η κυβέρνηση μας έχει τόσο λίγη πίστη στην ικανότητα της να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά τα μεγαλύτερα προβλήματα της γενιάς μας, που προσκαλεί άλλα κόμματα να τη βοηθήσουν με τη συμβουλή τους (φανταστείτε τον κύριο Gladstone να επικαλείται τη βοήθεια του λόρδου Beaconsfield!) και το μεγαλύτερο κόμμα της αντιπολίτευσης, γνωρίζοντας πολύ καλά ότι δεν υπάρχει άλλη πολιτική λύση, απορρίπτει την πρόσκληση κρατώντας τα χέρια του καθαρά από τις συνέπειες…..Δεν υπάρχει αυτή τη στιγμή άλλη πεποίθηση εκτός μιας αόριστης μοιρολατρίας66
Αντίθετα η Σοβιετική Ένωση εκείνο τον καιρό είχε και ιδεολογία και πολιτική. Ο Carr απευθύνεται στο κοινό του από τις στήλες του φιλελεύθερου Fortnightly Review λέγοντας τους ότι η Σοβιετική Ένωση της σχεδιασμένης οικονομίας ήταν μια κοινωνία με όραμα και σκοπό. Τουλάχιστον αυτό πίστευε τότε. Αντίθετα η υπόλοιπη Ευρώπη βυθιζόταν στην αποτελμάτωση και στον ευτελισμό χωρίς ελπίδα. Έπρεπε να κοιτάξουν προς την Ανατολή : « Αισθάνεσαι ότι αυτοί οι άνθρωποι έχουν πίστη και ότι αυτή η πίστη εμφυτευμένη στις μάζες, τους κάνει να καταφέρνουν με μεγάλη προσπάθεια να ξεπερνούν τις μεγάλες στερήσεις στις οποίες τους υποβάλουν τα Πεντάχρονα Πλάνα…….Έχουν ανακαλύψει μια νέα θρησκεία, αυτή του Kilowatt και της Μηχανής, η οποία μπορεί να αποδειχθεί η νέα «πίστη» που ο μοντέρνος μας πολιτισμός περιμένει. Αυτή η νέα θρησκεία αναπτύσσεται στις παρυφές της Ευρώπης η οποία έχει χάσει την πίστη στον εαυτό της. Η σημερινή Ευρώπη, εκτρέπεται και παρεκκλίνει της πορείας της, αρνούμενη να αντιμετωπίσει τα δυσάρεστα γεγονότα ενώ ψάχνει «εξωτερικά» φάρμακα που θα θεραπεύσουν τις δυσκολίες της. Η σημαντική ερώτηση για την Ευρώπη σήμερα δεν είναι αν το Πεντάχρονο Πλάνο θα ολοκληρωθεί στα τέσσερα χρόνια, ή αν η παραγωγή ατσαλιού στη Σοβιετική Ένωση θα ξεπεράσει αυτή της Βρετανίας και της Γαλλίας ή αν η παραγωγή των σοβιετικών εργοστασίων είναι εφάμιλλη σε ποιότητα με αυτή της Δύσης. Το ζήτημα είναι αν η Ευρώπη μπορεί να ανακαλύψει στον εαυτό της μια δύναμη να την καθοδηγήσει, μια νέα πίστη, συγκρίσιμη με αυτή που αυτή τη στιγμή γενικεύεται στη Ρωσία. Αν όχι, οι ελπίδες της για ανάκαμψη είναι πολύ μικρές67
Η είσοδος της Σοβιετικής Ένωσης στο Β Παγκόσμιο Πόλεμο, η φοβερή τροπή που πήρε ο πόλεμος στην Ανατολή, οι απώλειες του Κόκκινου Στρατού, όλα αυτά επέτειναν το θαυμασμό που ήδη ένιωθε ο Carr για τη Σοβιετική Ένωση68. Στο βιβλίο του Nationalism and After (1945) φανερά επηρεασμένος από τον σοβιετικό κόσμο προσπαθούσε να περιγράψει την μεταπολεμική Ευρώπη. Το σύστημα που προτεινόταν περιείχε οικονομικό σχεδιασμό και στρατιωτική συνεργασία ανάμεσα στα κράτη. Κρατούσε δε σαν κουλτούρα διακυβέρνησης ίσες αποστάσεις απέναντι στο αγγλοσαξονικής καταγωγής laissez-faire και στο σοβιετικής μοντέλο 69. Το 1946 λίγο πριν εκφωνήσει ο Churchill τον περίφημο λόγο του στο Westminster College στο Fulton Missouri που προανήγγειλε την έναρξη του Ψυχρού Πολέμου, εκδόθηκε το βιβλίο του Carr “ The Soviet Impact on the Western World”. Σε αυτό του το βιβλίο η Σοβιετική Ένωση παρουσιαζόταν σαν συνολική, σε όλα τα επίπεδα πρόκληση στη Δύση. Σύμφωνα με τον Carr η Σοβιετική Δημοκρατία επειδή αποτελεί συνέχεια της γαλλικής επαναστατικής παράδοσης προκάλεσε τον Δυτικό ατομισμό σαν θεσμικό σχηματισμό στην κοινωνία, ο οποίος ακριβώς επειδή στηρίζεται στην κυριαρχία μιας τάξης, απέτυχε στο να επιτρέψει την οικοδόμηση θεσμών μαζικής συμμετοχής στην λήψη αποφάσεων70. Γι’ αυτόν η σοβιετική οικονομία πρόσφερε μια πολύ σοβαρή εναλλακτική λύση, απέναντι στο laissez-faire, στην οικονομική στασιμότητα και την κρίση του Μεσοπολέμου71 η δε σοβιετική κοινωνική πολιτική προσέφερε σημαντικά δικαιώματα όπως το δικαίωμα στην εργασία και πλέον το κίνητρο δεν ήταν ο φόβος της εξαθλίωσης και της πείνας72. Κυρίως όμως, μας είπε ο Carr, η σοβιετική ιδεολογία προκάλεσε την ηθική κυριαρχία των δημοκρατικών αρχών της Δύσης. Το σύστημα της Δυτικής Δημοκρατίας αντανακλούσε απλώς τα προνόμια της κυρίαρχης τάξης, ανίκανο να εξυπηρετήσει τους καταπιεσμένους στο μεταπολεμικό πλαίσιο των μαζικών πολιτισμών της Δύσης73.
Ο Carr έγραψε το βιβλίο του δρώντας πάλι σα δημόσιος διανοούμενος με στόχο να θέσει υπ’ όψιν όλης της κοινωνίας τις πολιτικές που κατά τη γνώμη του έπρεπε να ακολουθηθούν στην μεταπολεμική Ευρώπη για να μην πάνε χαμένες οι θυσίες του πολέμου. Όπως έγραψα στην αρχή του κειμένου, για τον Carr ο ιστορικός έχει αποστολή και αυτή συνίσταται σε αυτό που ο C.Wright Mills βλέπει σαν καθήκον για όλη την «ελεύθερη» διανόηση, «…… πρέπει να λέμε στους άλλους πως έχουν τα πράγματα………πρέπει να ενεργούμε ως πολιτικοί διανοούμενοι……..ως δημόσιοι διανοούμενοι»74. H οικονομία της Σοβιετικής Ένωσης τον είχε εντυπωσιάσει και αν στο βιβλίο του ένα τμήμα της άποψης του για την σχεδιασμένη οικονομία βασιζόταν σε απόψεις όπως αυτές του λόρδου Keynes75 που ανήκε στην κλασσική σχολή και στο think tank της τάξης του, ένα άλλο βασιζόταν σε απόψεις ανθρώπων στρατευμένων στην υπόθεση της αριστεράς οι οποίοι έβαζαν τα ζητήματα αυτά από τη δεκαετία του τριάντα, πίστευαν στην ανωτερότητα της σχεδιασμένης οικονομίας έναντι της καπιταλιστικής και σαν τέτοιο υπόδειγμα πρότειναν την Σοβιετική Ένωση. O Carr πρέπει να επηρεάστηκε περισσότερο από τον Maurice Dobb, με τον οποίο διατηρούσε αλληλογραφία, για τα ζητήματα του κεντρικού σχεδιασμού στη σοβιετική βιομηχανία76 και ο οποίος με την μεγαλύτερη εμβρίθεια έθεσε τα ζητήματα αυτά στην Ακαδημία και στην κοινωνία77. Πίστευε ότι η μεταπολεμική Ευρώπη δεν έπρεπε να επαναλάβει τα λάθη του παρελθόντος και ότι σε αυτό είχε να διδαχθεί από την Ε.Σ.Σ.Δ. Η μεταπολεμική ευρωπαϊκή κοινωνία έπρεπε με έναν τρόπο να ενσωματώσει στην κουλτούρα διακυβέρνησης όλα αυτά τα χαρακτηριστικά που έβαλαν τη σοβιετική κοινωνία στο δρόμο της προόδου και τους πολίτες της στο πεδίο της κοινωνικής συμμετοχής παρέχοντας τους ταυτόχρονα κοινωνική ασφάλεια. Πρότεινε για τις ευρωπαϊκές κοινωνίες έναν «μέσο» δρόμο συγκρότησης με έμφαση στην κοινωνική συνοχή, κάτι ανάμεσα στον παλαιό που είχε τα χαρακτηριστηστικά του χωρίς όρια ανταγωνισμού και γνώρισε την καταστροφή του μεσοπολέμου και τον σοβιετικό δρόμο78. Το μεταπολεμικό modus vivendi στην Ευρώπη τον δικαίωσε απόλυτα 79.
Σε μια συνέντευξη που έδωσε το 1978 στον εκδότη και διευθυντή του περιοδικού New Left Review, Perry Anderson, ρωτήθηκε για την σημασία της ρώσικης επανάστασης. Ο Carr απάντησε ότι η επανάσταση μεταμόρφωσε τη Ρωσία και από φτωχή χώρα αμόρφωτων δουλοπάροικων την έκανε μια από τις υπερδυνάμεις και ότι όλα αυτά έγιναν πολύ σύντομα έξω και από τους νόμους της αγοράς, εξασφαλίζοντας προκοπή για όλους τους πολίτες του έθνους80. Είχε πολύ καλή γνώση της ευρωπαϊκής ιστορίας και μπόρεσε να καταλάβει ότι αυτό που επιχειρήθηκε στη Ρωσία, για να «στηθεί» η βιομηχανική επανάσταση των Πεντάχρονων Πλάνων ήταν μια διαδικασία πρωτογενούς συσσώρευσης. Το ανταγωνιστικό γεωπολιτικό περιβάλλον και ο φόβος του πολέμου επέβαλε ταχείς ρυθμούς βιομηχανικής ανάπτυξης στη Ρωσία του τριάντα. Αυτό λοιπόν που κατόρθωσε η Βρετανία σε δυο αιώνες εκτατικής καπιταλιστικής ανάπτυξης, αρχικά με μοχλό τον ιδιώτη επιχειρηματία και μετά τον τραπεζίτη, έπρεπε να το καταφέρει η Ρωσία σε δέκα το πολύ χρόνια με μοχλό το κράτος81. Ο ίδιος είχε πλήρη συνείδηση της βαρβαρότητας που συνεπάγονταν για τους εργάτες και τους αγρότες στη Σοβιετική Ένωση η βιομηχανική επανάσταση των Πεντάχρονων Πλάνων. Θεωρούσε την έναρξη της την σκοτεινότερη περίοδο της σοβιετικής εμπειρίας, με την επίμονη και καθημερινή πίεση πάνω στις ζωές των εργατών, τον χωρίς έλεος διωγμό της αγροτιάς, τον αποδεκατισμό της διανόησης, τη βάρβαρη προσωπική δικτατορία. Τόνιζε, ότι σπάνια στην ιστορία τέτοιο τεράστιο τίμημα έχει πληρωθεί για τέτοιο μνημειώδες επίτευγμα82. Αυτή τη βαρβαρότητα όμως την συμπεριέλαβε σαν τμήμα ενός συνολικού σχεδίου στην Ιστορία του και το συνολικό σχέδιο του Carr ονομαζόταν Σοβιετική Ένωση. H απάντηση στο ερώτημα γιατί επέλεξε να δώσει στο κοινό του την Ιστορία της Ρώσικης Επανάστασης ήταν ότι επέλεξε να περιγράψει την μακριά και επίπονη πορεία, το έπος θα έλεγα, μιας κοινωνίας όπως η Ρώσικη από την πλήρη καθυστέρηση προς την πρόοδο μέσω μιας επανάστασης. Η Επανάσταση ήταν το διακριτό πολιτικό βήμα από τη Ρωσία στη Σοβιετική Ένωση, από την καθυστέρηση στην πρόοδο.
Οι τελευταίοι τόμοι της Ιστορίας του Carr εκδόθηκαν στα μέσα της δεκαετίας του εβδομήντα. Μέχρι τότε είχε αρχίσει τη δράση της η «αναθεωρητική σχολή» της Ιστορίας της Ρώσικης Επανάστασης83. Η σχολή αυτή ήταν το αποτέλεσμα του ριζοσπαστισμού του 1960 και του 1970 στα αμερικάνικα και τα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια. Ενώ ο αναθεωρητισμός της Ιστορίας της Γαλλικής Επανάστασης αμφισβήτησε την «ταξικότητα» της επανάστασης, ο αναθεωρητισμός της Ιστορίας της Ρώσικης Επανάστασης την εγκατέστησε βαθιά στην ιστοριογραφική της συνείδηση84. Oι αντιδράσεις απέναντι στη νέα αυτή σχολή ιστοριογραφίας ήταν τεράστιες από ανθρώπους με μεγάλη δύναμη στο πολιτικό και ακαδημαϊκό κατεστημένο. Ο R. Pipes που τους αποκαλούσε από τις στήλες των Times «πράκτορες των κομμουνιστών»85 είχε υπηρετήσει στο Συμβούλιο Ασφαλείας των Η.Π.Α όταν πρόεδρος ήταν ο Ρ. Ρήγκαν. Παράλληλα επί σειρά ετών διεύθυνε το τμήμα ρωσικών σπουδών στο Harvard. Ο Carr, o Nove, o Jack Miller, o Rudolf Schlesinger είχαν εμπλακεί από το 1949 στην περιπέτεια του Soviet Studies86, ο Carr έγραψε τους 14 τόμους την Ιστορία της Ρώσικης Επανάστασης αναγνωρισμένης ακαδημαϊκής αξίας. Αυτοί όλοι λοιπόν άνοιξαν, αν κρίνουμε από τις αντιδράσεις της εποχής, μια απαγορευμένη συζήτηση μέσα στην ακαδημία αρχικά, για να την μεταφέρουν στο κοινό τους αργότερα. Στους ώμους αυτών που λοιδορήθηκαν στον Ψυχρό Πόλεμο ως «συνοδοιπόροι», πάτησαν οι αναλύσεις των επόμενων γενεών ιστορικών.
Σημειώσεις
1 Καρ Ε.Χ., Τι Eίναι Ιστορία; Σκέψεις για τη Θεωρία της Ιστορίας και το Ρόλο του Ιστορικού. Γνώση, 1999, σελ 32 και 38
2 Davies R. W., Memorial Speech by Davies in British Academy,Proceedings of the British Academy 1984, vol 69, σελ 488-489. Εκεί αναφέρεται επίσης ότι ο s.A.Cadogan ανώτατος υπάλληλος του F.O έγραψε στο ημερολόγιο του ότι ελπίζει ότι κάποιος θα βρεθεί να δέσει τον Barriington Ward (εκδότης των Times) και τον Ted Carr και να τους ρίξει και τους δυο στον Τάμεση.
3 Παραιτείται από το F.O με το βαθμό του Α Γραμματέα και κατόπιν εκλέγεται Καθηγητής Διεθνούς Πολιτικής στο Πανεπιστήμιο Aberystwyth της Ουαλίας.
4 Ράσελ Τζάκομπυ, Οι Τελευταίοι Διανοούμενοι. Η αμερικάνικη Πνευματική Ζωή σε μια Εποχή Ακαδημαϊκότητας, Νησίδες, 2008, σελ 229.
5 Για το χαρακτηρισμό και την επισήμανση «αναλαμβάνω πλήρως την ευθύνη».
6 Saunders S. Frances, Who Paid the Piper. The CIA and the Cultural Cold War. Granta Books, 2000, σελ 62
7 Τζάκομπυ Ράσελ ο.π σελ 159
8 Krabbendam Hans & Scott-Smith Giles (ed), The Cultural War in Western Europe 1945-1960. London, 2003, σελ 16
9 Haslam Jonathan, The Vices of Integrity E.H. Carr 1892-1982. Verso, 2000 σελ 138-140
10 Cox Michael, Introduction. Στο M. Cox (Επιμ.), A Critical Appraisal. Palgrave Macmillan LTD, 2000, σελ 10
11 Haslam Jonathan,ο. π. σελ 62
12 Times 5/12/1940
13 Davies R. W., ο. π., σελ 487
14 Haslam J., ο. π., σελ 86
15 Haslam J., ο. π., σελ 20
16 Broue Pierre, The German Revolution 1917-1923. Haymarket Books, 2005, σελ 129-130
17 Berstein Serge & Pierre Milza, Ιστορία της Ευρώπης 3: Διάσπαση και Ανοικοδόμηση της Ευρώπης 1919 έως Σήμερα. Αλεξάνδρεια, 1997, σελ 28
18 Mazower Μark, Σκοτεινή Ήπειρος. Ο Ευρωπαϊκός Εικοστός Αιώνας. Αλεξάνδρεια, 2001, σελ 21-27
19 Το 1920 υπήρχαν σε όλο τον κόσμο περίπου 35 συνταγματικές δημοκρατίες, μέχρι το 1938 υπήρχαν περίπου 17 τέτοια κράτη και μέχρι το 1944 ίσως 12 από τα 64 συνολικά κράτη του κόσμου. Στα 20 χρόνια όμως φιλελεύθερης οπισθοχώρησης κανένα καθεστώς που χαρακτηρίζεται ως φιλελεύθερο δεν ανατράπηκε από την Αριστερά. Βλ. Hobwbawm Ε.J, Η Εποχή των Άκρων. Ο Σύντομος Εικοστός Αιώνας 1914 – 1991., Θεμέλιο, 1995, σελ 148-149
20 Abraham David, The Collapse of the Weimar Republic. Political Economy and Crisis. Princeton University Press, 1981, σελ 11
21 Keynes M. John, Οι Οικονομικές Συνέπειες της Ειρήνης, Παπαζήσης, 2009, σελ 92-93
22 Keynes, ο.π., σελ 73-149
23 Keynes, ο.π., σελ 167-195
24 Hobsbawm E.J.,ο.π., σελ 133
25 Keynes, ο.π., σελ 155-160
26 Guttmann W. & P. Meehan, The Great Inflation. Farnborough, 1975, σελ 30
27 Guttmann W. & P. Meehan, ο.π., σελ 124
28 Hobsbawm E.J.,ο.π., σελ 121
29 Harman Chris, A People’s History of the World. From the Stone Age to the New Millennium. Verso, 2008, σελ 465
30 Beaud Michel, Η Ιστορία του Καπιταλισμού από το 1500 μέχρι το 2000. Ηλέκτρα, 2000, σελ 269-272
31 Haslam J., ο.π., σελ 6. Η συζήτηση αφορά την επιδότηση ή όχι της αγγλικής αγροτικής οικονομίας σε βάρος της βιομηχανίας και είναι τόσο παλιά όσο οι θεωρίες του μερκαντιλισμού
32 Ο.π σελ 7. Να σημειώσω ότι με τον ίδιο τρόπο πέτυχε τις σπουδές του στο πανεπιστήμιο του Τορίνο και ο Α. Γκράμσι (βλ. Γκράμσι Αντονιο, Οι Διανοουμενοι, Τομ. Α. Στοχαστής, 2005, σελ 27), για τον ρόλο της εκπαίδευσης στην ταξική κινητικότητα ο Hobsbawm (βλ Hobsbawm E. J., Η Εποχή των Αυτοκρατοριών 1875-1914, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας, 2000, σελ 263-274)
33 Ηaslam Jonathan ο.π σελ 9
34 Haslam Jonathan ο.π σελ 9 από το Autobiographical sketch
35 Μαρξ Καρλ, Συμβολή στην Κριτική της Χεγκελιανής Φιλοσοφίας του Δικαίου, στο Εβραϊκό Ζήτημα. Οδυσσέας, 2006, σελ 135-136
36 Kennedy Paul, Η Άνοδος και η Πτώση των Μεγάλων Δυνάμεων. Οικονομική Μεταβολή και Στρατιωτική Σύγκρουση από το 1500 ως το 2000, Tομ Α. Αξιωτέλλης, 1990, σελ 303
37 Λένιν . Β. Ι , Ο Ιμπεριαλισμός Ανώτατο Στάδιο του Καπιταλισμού. Θεμέλιο, 1984 σελ 124
38 Λένιν Β. Ι., ο.π., σελ 97-98
39 Μαρξ Καρλ, Μισθός Τιμή και Κέρδος. Σύγχρονη Εποχή, 1985, σελ 10-11
40 Hanes W., Travis III and Sanello Frank, Οι Πόλεμοι του Οπίου. Η Εξάρτηση μιας Αυτοκρατορίας και η Διαφθορά μιας Άλλης. Αθήνα, 2004, σελ 24-34
41 Hobsbawm E.J., Η Εποχή των Άκρων, ο.π. σελ 37-41
42 Oι μάχες στη Somme στοίχισαν στους εμπόλεμους 1,200,000 άνδρες βλ. Ferrο Mark, Ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος 1914-1918. Ελληνικά Γράμματα, 1993, σελ.173
43 Ferro Mark, ο.π., σελ 451-455
44 Kolko Gabriel, Century of War. Politics, Conflicts and Society since 1914. The New Press, 1994, σελ 103
45 Πρόκειται για στρατιωτικούς σχηματισμούς που σχηματίστηκαν με μοναδικό κριτήριο τις κοινωνικές ή επαγγελματικές σχέσεις που είχαν οι εθελοντές μεταξύ τους. Έτσι οι συνάδελφοι σε μια επιχείρηση στρατεύονταν στην ίδια μονάδα, πολλές φορές και οι πότες στην ίδια pub. Οι περισσότερες από αυτές τις μονάδες σφαγιάστηκαν στις μάχες του Somme βλ. Keegan John, The First World War, Pimlico, 1999, σελ 277-333
46 Hobsbawm E.J., Η Εποχή των Άκρων, ο.π σελ 43
47 Kolko Gabriel ο.π σελ 89 και 114-115
48 Therborn Goran, The Rule of Capital and the Rise of Democracy. New Left Review, I/103, (May – Jun., 1977), σελ 16 και 29
49 Nouschi Andre, Η Μεσόγειος στον 20ο Αιώνα. Μεταίχμιο, 2000, σελ 101-108
50 Καρ Ε.Χ., Ιστορία της Σοβιετικής Ένωσης 1917-1923, τομ 3. Υποδομή, 1978, σελ 35-83
51 Gökay Bülent, Soviet Eastern Policy and Turkey, 1920-1991. Soviet Foreign Policy, Turkey and Communism. Routledge, 2006, σελ 20-30
52 Young J.C Robert, Μεταποικιακή Θεωρία μια Ιστορική Εισαγωγή. Πατάκης, 2007, σελ 204-209
53 Young J.C Robert, ο.π. σελ 249-255
54 Carr E.H., The Russian Revolution and the West. New Left Review, I/111, (Sept. – Oct., 1978), σελ 29
55 Καρ Ε.Χ., Ιστορία της Σοβιετικής Ένωσης 1917-1923, Tομ. 3. Υποδομή, 1978, σελ 165-166
56 Carr E.H., The Russian Revolution and the West. New Left Review, I/111, (Sept. – Oct., 1978), σελ 29
57 Deutscher Isaac, Mr. E. H. Carr as Historian of Soviet Russia. Soviet Studies, Vol. 6, No 4 (Apr., 1955), σελ 343
58 Deutscher Isaac ο.π σελ 340
59 Deutscher Isaac ο.π σελ 347
60 Harman Chris, ο,π,, σελ 466 και Day. B. Richard, Crisis and the Crash, Soviet Studies of the West, New Left Books, 1981, σελ 80-81 και156-159.
61 Deutscher Isaac ο.π σελ 342
62 Patnaik Κumar Ashok, The Soviets and the Indian Revolutionary Movement 1917-1929. Anamika Prakashan, 1992, σελ 10-45
63 Patnaik Κumar Ashok ο.π σελ 220-221
64 Shukla Vivekanand, Soviet Revolutions and the Indian National Movement. Perceptions of Indian Media, R. S. Bhalla, 1989, σελ 223-224
65 Deutscher Tamara, E.H. Carr- A Personal Memoir. New Left Review, I/137, (Jan. – Feb., 1983), σελ 79
66 Haslam Jonathan ο.π σελ 48
67 Haslam Jonathan ο.π σελ 48
68 Deutscher Tamara, E.H. Carr- A Personal Memoir. New Left Review, I/137, (Jan. – Feb., 1983), σελ 79
69 Davies R. W., ο.π., σελ 489
70 Carr E.H, The Soviet Impact on the Western World. The Macmillan Company, 1948, σελ 2-20
71 Carr E.H ο.π σελ 21-40
72 Carr E.H ο.π σελ 42-61
73 Carr E.H, ο.π σελ 84-102
74 Τζάκομπυ Ράσελ, ο.π., σελ 124
75 Carr E.H, ο.π σελ 34 -35
76 Davies. W. R., Drop the Glass Industry: Collaborating with E.H. Carr. New Left Review, I/145, (May – Jun., 1984), σελ 69
77 Dobb Maurice, Papers on Capitalism, Development and Planning, Routledge and Κegan Paul, 1968
78 Davies R. W., ο.π., σελ 489 – 490 και Cox Michael(ed) E.H Carr A Critical Appraisal Davies.W.R. “ Carr’ s changing views of the Soviet Union” σελ 104-105 Palgrave Macmillan 2004
79 Το πως οδηγήθηκε η Ευρώπη σε αυτό το modus vivendi περιγράφεται στο Σασούν Ντόναλντ «Εκατό χρόνια σοσιαλισμού, Η δυτικοευρωπαϊκή αριστερά στον 20ο αιώνα» Α΄ Τόμος Ανάπτυξη και σταθεροποίηση Καστανιώτης 2001 σελ 175-336. Επίσης Milward.S.Alan “The Reconstruction of Western Europe, 1945-1951” University of California Press Berkeley and Los Angeles, California 1984
80 Carr E.H., The Russian Revolution and the West. New Left Review, I/111, (Sept. – Oct., 1978), σελ 29
81 Davies. W. R., Drop the Glass Industry: Collaborating with E.H. Carr. New Left Review, I/145, (May – Jun., 1984), σελ 69
82 Carr E.H., A History of Soviet Russia: Foundations of a Planned Economy 1926-1929. Vol 2. The Macmillan Company, 1972, σελ 451
83 Ενδεικτικά αναφέρω: Suny G. Ronald, Toward a Social History of the October Revolution. The American Historical Review, Vol. 88, No 1 (Feb., 1983), σελ 31-53 και Suny G. Ronald, Revision and Retreat in the Historiography of 1917: Social History and Its Critics. The Russian Review, Vol. 53, No 2 (Apr., 1994), σελ 165-182 και Ragsdale Huge, Comparative Historiography of the Social history of Revolutions: English, French and Russian. The Journal of the Historical Society, III: 3 – 4, Summer/ Fall 2003.
84 Suny G. Ronald, Revision and Retreat in the Historiography of 1917: Social History and Its Critics. The Russian Review, Vol. 53, No 2 (Apr., 1994), σελ 165 -166
85 Merridale Catherine, The Soviet Revolution. Στο M. Bentley (Επιμ.), Companion to Historiography.Routledge, 1997, σελ 526-544.
86 Ticktin Hillel, E. H Carr, the Cold War and the Soviet Union. Στο M. Cox (Επιμ.), A Critical Appraisal. Palgrave Macmillan LTD, 2000, σελ 150

πηγή: http://avantgarde2009.wordpress.com

πόσοι μας διάβασαν: