Η Πρωτομαγιά στο μεσοπόλεμο

Παλούκης Κώστας εφημ. Πριν, 2/5/2004

Η επέτειος της Εργατικής Πρωτομαγιάς αποτελεί αδιαμφισβήτητα ένα ρήγμα που επέβαλε το εργατικό κίνημα στο επίσημο εθνικό ή χριστιανικό εορτολόγιο, όχι μόνο της Ελλάδας, αλλά κάθε χώρας. Διότι πρόκειται για μια γιορτή που έχει πλέον θεσπιστεί επισήμως σε 107 κράτη.

Στα 1984 το Συνέδριο της Αμερικάνικης Ομοσπονδίας Εργασίας βρήκε στο οκτάωρο ένα σύνθημα που θα συσπειρώνει όλους τους εργάτες της χώρας και αποφάσισε να γίνει πανεθνική συγκέντρωση ολόκληρης της εργατικής τάξης στο Σικάγο την 1η Μάη 1886. Για το ενεργό ηφαίστειο που έμοιαζαν οι ΗΠΑ του 19ου αιώνα, με τις σχεδόν καθημερινές και σε κάθε μεριά της χώρας απεργιακές εκδηλώσεις και συγκρούσεις των εργατών με το κράτος, η αιματηρή εξέγερση στο Σικάγο ήταν μια έκρηξη που αναμενόταν από όλους. Ακόμη, λοιπόν, περισσότερο η ειρηνική διαδήλωση του Σαββάτου της Πρωτομαγιάς δε θα μπορούσε να αναιρέσει το εκατέροθεν πολεμικό κλίμα δυό μηνών. Η αστυνομία προκάλεσε απαιτώντας τη διάλυση και, ύστερα από την έκρηξη μιας βόμβας, έριξε στο ψαχνό. Το εργατικό πλήθος απάντησε δυναμικά και ακολούθησε σφοδρή συμπλοκή με αθρόες συλλήψεις και το θάνατο εκατοντάδων εργατών. Το δικαστήριο καταδίκασε σε θάνατο ως υπαίτιους ένα σοσιαλιστή ηγέτη και τρεις αναρχικούς. Η απεργία αυτή των αμερικανών εργατών έγινε σύμβολο του εργατικού κινήματος σε όλο τον κόσμο.

Αλλά δεν ήταν η Αμερική η χώρα που ανέδειξε το διεθνή χαρακτήρα της επετείου. Ο εορτασμός της Πρωτομαγιάς καθιερώθηκε από το συνέδριο της Σοσιαλιστικής Διεθνούς στις Βρυξέλλες στα 1891 ως η επανάληψη της επιτυχημένης διεθνούς εργατικής απεργίας που είχε ορίσει την 1η Μαΐου 1890 η Διεθνής. Έκτοτε στις περισσότερες χώρες η Πρωτομαγιά ταυτίστηκε με διαδηλώσεις και συχνά αιματηρές συγκρούσεις εργατών με την αστυνομία και το κράτος. Η ανάδειξη της εργατικής γιορτής συνέπιπτε με μια θριαμβευτική άνοδο της ισχύος και της αυτοπεποίθησης της εργατικής τάξης σε πολλές χώρες. Όμως «εκείνο που δημιούργησε τελικά την Πρωτομαγιά,» γράφει ο βρετανός ιστορικός E. Hobsbawm, «ήταν αυτή η πράξη του συμβολικού σταματήματος τη δουλειάς που έκανε την Πρωτομαγιά κάτι περισσότερο από μια ακόμη διαδήλωση ή έστω μια επέτειο. Κι αυτό γιατί η αποχή από την εργασία σε μια εργάσιμη μέρα αποτελούσε τόσο μια επιβεβαίωση της δύναμης της εργατικής τάξης όσο και την ουσία της ελευθερίας: να μην είναι αναγκασμένος κανείς να πάει να ψοφήσει στη δουλειά, αλλά να κάνει ό, τι θέλει μαζί με την οικογένεια ή τους φίλους του.»

Εξαρχής, επομένως, η επέτειος δεν ταυτίστηκε μόνο με τις εργατικές διεκδικήσεις του οκταώρου και της παγκόσμιας ειρήνης, ούτε μόνο με τις εικόνες αιματηρών επεισοδίων. Αλλά, αντίθετα, και με την διασκέδαση στην ανοιξιάτικη ύπαιθρο ή και τις εργατικές ταβέρνες – που πάντα βέβαια ακολουθούσε μετά από κάθε μαζική εργατική εκδήλωση. Η αναγενώμενη φύση δεν θα μπορούσε παρά να ενσαρκώνει με τον καλύτερο τρόπο την ελπίδα για μια καλύτερη ζωή. Όχι τυχαία, τα λουλούδια χρησιμοποιούνταν πάντοτε για να εκφράσουν τον συμβολισμό της. Για τους σοσιαλιστές του 19ου αιώνα ήταν μια μέρα ντυμένη στα κόκκινα, μια μέρα χαράς και ελπίδας, σε αντίθεση με τους αναρχικούς που ύψωναν μαύρες σημαίες για να συμβολίσουν το πένθος και τη μνημοσύνη για τους νεκρούς της εξέγερσης στο Σικάγο του 1886.

 

 

Στην Ελλάδα, η Πρωτομαγιά οργανώθηκε για πρώτη φορά στα 1891 και αποτελούσε την πρώτη μαζική σοσιαλιστική εκδήλωση στην ιστορία της χώρας. Τόπος εκδήλωσης ήταν το Παναθηναϊκό Στάδιο, την επόμενη χρονιά εορτάστηκε στις Στήλες του Ολυμπίου Διός και το 1893 πάλι στο Στάδιο. Διοργανωτές ήταν οι σοσιαλιστικοί κύκλοι του Σταύρου Καλλέργη, του Πλάτωνα Δρακούλη και των χριστιανοσοσιαλιστών. Το ψήφισμα της Πρωτομαγιάς του 1893 που ζητά «την καθιέρωση της Κυριακής αργίας, 8ωρο ωράριο, απαγόρευση της εργασίας ανηλίκων, συντάξεις, κατάργηση προσωπικής κράτησης και θανατικής ποινής..» θα διαβαστεί, ύστερα από μια δυναμική είσοδο στο κοινοβούλιο τρεις μέρες αργότερα, από τον ίδιο τον Καλλέργη μπροστά στους έκπληκτους βουλευτές, προκαλώντας βέβαια την δίωξή του.

Η Πρωτομαγιά του μεσοπολέμου θα φέρει έντονα τα στοιχεία ενός γενικευμένου συγκρουσιακού κλίματος, σε μια εποχή που αντιπαρατίθεται πολιτικά και συνδικαλιστικά, παρά τις διαφορετικές ταχύτητες ταξικής συνειδητοποίησης των εργατών, «Τάξη ενάντια στην τάξη» (τίτλος του Ριζοσπάστη στις 3 Μαρτίου 1932). Συνήθως, ο εορτασμός δεν επιτρέπεται ή απαγορεύονται οι συγκεντρώσεις του ΚΚΕ και των Αρχειομαρξιστών (μαζική τροτσκιστική οργάνωση του μεσοπολέμου), με αποτέλεσμα η γιορτή να καταλήγει σε συγκρούσεις με την χωροφυλακή, την αστυνομία και τον στρατό. Η ελληνική βιομηχανία, κατατετμημένη σε πολλές μικρές επιχειρήσεις και χωρίς συσσωρευμένα κεφαλαϊκά αποθέματα για τεχνολογικές επενδύσεις, μπορεί να αποφεύγει την κρίση μόνο με την εκτατική εκμετάλλευση του παράγοντα εργασία και την απόσπαση όσο το δυνατόν περισσότερης απόλυτης υπεραξίας, που βέβαια σημαίνει 10 έως 12 ώρες εργασία την ημέρα. Οι απεργίες και οι εργατικές διεκδικήσεις κρούουν τον κώδωνα της κρίσης και αυτοί που τις οργανώνουν είναι συνήθως οι κομμουνιστές. Για αυτό, λοιπόν, παρά την μικρή σχετικά στο πολιτικό επίπεδο επιρροή των κομμουνιστών, ο κομμουνιστικός κίνδυνος αποτελεί τη νέα εθνική ιδεολογία. Η «Β΄ Ελληνική δημοκρατία» δεν μπορεί να ανεχτεί την κομμουνιστική κατάλυση του εργοδοτικού δικαιώματος της «ελευθερίας της εργασίας», ακόμα και για μια μέρα. Η Πρωτομαγιά δεν ήταν, επομένως, πάντα στον μεσοπόλεμο μια ξεχωριστή μέρα, αλλά, όπως όλες οι άλλες, μια μέρα μάχης, με μιά διαφορά: τα ζητούσε όλα, οκτάωρο, αυξήσεις, κοινωνικές ασφάλειες, μια άλλη κοινωνία. Η Πρωτομαγιά συμβόλιζε δηλαδή όλα αυτά που οι εργοδότες δε θέλουν να δώσουν και οι εργάτες διεκδικούν. Τέλος, δε θα μπορούσε παρά στην Πρωτομαγιά να αποτυπώνεται εναργέστερα η πολιτική διάσπαση της αριστεράς και του εργατικού κινήματος. Γιατί οι διαφορετικές συγκεντρώσεις και πορείες δεν αποτελούν χαρακτηριστικό μόνο της σημερινής Πρωτομαγιάς, αλλά επίσης του μεσοπολέμου.

Η Πρωτομαγιά του 1919 γιορτάστηκε σε όλες τις επαρχιακές πόλεις, αλλά απαγορεύτηκε σε Αθήνα και Πειραιά. Και έτσι γιορτάστηκε με τα γραφεία των εργατικών ενώσεων περικυκλωμένα με πυροβόλα του στρατού. Την ίδια μέρα θα προκύψει η ρήξη μέσα στην ΓΣΕΕ ανάμεσα στους σοσιαλιστές και τους βενιζελικούς προκαλώντας την πρώτη διάσπαση. Το σοσιαλιστικό κίνημα σπάει τους δεσμούς του με τον βενιζελισμό και αρχίζει να φαντάζει επικίνδυνο.

Στα 1921-23 γιορτάζεται στις 18 Απριλίου, με το παλιό ημερολόγιο. Μέχρι το 1926 θα βρίσκεται μόνιμα υπό απαγόρευση και οι εργάτες που κατεβαίνουν στους δρόμους συγκρούονται με την αστυνομία. Την Πρωτομαγιά του 1921 ένα σύνταγμα στρατού που μετέβαινε στην Μ. Ασία στασίασε στην Θεσσαλονίκη. Στην Αθήνα τόπος συγκέντρωσης της ΓΣΕΕ οριζόταν συνήθως η περιοχή του Αγίου Ιωάννη του Ρέντη. Το 1923 θα γιορταστεί για πρώτη φορά ξεχωριστά, καθώς οι κομμουνιστές με την ΓΣΕΕ θα συγκεντρωθούν στο Μοσχάτο, ενώ τα Εργατικά Κέντρα Αθηνών (ΕΚΑ) και Πειραιώς στου Ρέντη. Λίγους μήνες αργότερα, το καλοκαίρι του 1923, θα πραγματοποιηθεί η πρώτη μεγάλη πανελλαδική απεργία με τους 11 νεκρούς του Πασαλιμανιού. Στα 1924 η διεκδίκηση του εορτασμού από τα Εργατικά Κέντρα θα καταλήξει σε άγριες συγκρούσεις με 1 νεκρό, 12 τραυματίες και δεκάδες συλληφθέντες έξω από τα Δημοτικά Θέατρα Αθήνας και Πειραιά. Το 1925 μεσούσης της παγκαλικής δικτατορίας μάλλον δεν γιορτάστηκε. Τις επόμενες δύο χρονιές θα γιορταστεί μαζικά και ενωτικά στου Ρέντη, μέσα στο φιλελεύθερο κλίμα που ακολούθησε την πτώση του Πάγκαλου και την επανένωση των συντηρητικών και κομμουνιστών στη ΓΣΕΕ.

Οι χρονιές που ακολουθούν είναι πολύ σκληρές, γεμάτες απεργίες και συγκρούσεις. Το κλίμα αυτό θα αποτυπωθεί στον εορτασμό της Πρωτομαγιάς. Το κράτος θα στηρίζει τα ρεφορμιστικά συνδικάτα και θα χτυπάει τα κομμουνιστικά. Το ΚΚΕ κηρύσσει την τρίτη και τελευταία περίοδο του καπιταλισμού και θεωρεί τους πάντες εχθρούς και φασίστες. Οι αρχειομαρξιστές κατακτούν και καθοδηγούν τα πιο μαχητικά συνδικάτα. Η διάσπαση του εργατικού κινήματος δεν προκύπτει όμως μόνο από τις «σεχταριστικές» λογικές των κομμουνιστικών οργανώσεων, αλλά κυρίως επιβάλλεται από τις διαστρωματώσεις της εργατικής τάξης που αντιστοιχούν σε διαφορετικά παραγωγικά μοντέλα, αλλά και από την πολιτική πίεση που ασκεί το κράτος και η εργοδοσία υποστηρίζοντας ανοιχτά τους ρεφορμιστές.

Το 1929 ήταν η χρονιά του ιδιώνυμου και της ίδρυσης της κομμουνιστικής Ενωτικής ΓΣΕΕ (ΕΓΣΕΕ), ύστερα από τον αποκλεισμό των κομμουνιστών από την ΓΣΕΕ. Οι προετοιμασίες για την εργατική γιορτή πραγματοποιήθηκαν σε κλίμα τρομοκρατίας, απειλών και πολλών συλλήψεων από τη μεριά της κυβέρνησης και της αστυνομίας απαγορεύοντας κάθε συγκέντρωση εκτός της ΓΣΕΕ. Παρά την απαγόρευση, οι κομμουνιστές της ΕΓΣΕΕ κατάφεραν μια μικρή συγκέντρωση. Στου Ρέντη συγκεντρώθηκαν οι αρχειομαρξιστές οι οποίοι συγκρούστηκαν με την αστυνομία. Στη Θεσσαλονίκη πραγματοποιήθηκε μόνο η συγκέντρωση του αναγνωρισμένου Εργατικού Κέντρου χωρίς επεισόδια, ενώ στην Πάτρα έγιναν κάποιες φασαρίες.

Οι Πρωτομαγιές των αρχών της δεκαετίας του 1930 χαρακτηρίζονται από προληπτικές συλλήψεις και τρομοκρατία, απαγορεύσεις εορτασμού της επετείου στο κέντρο, απρόκλητες επιθέσεις της αστυνομίας και γενικευμένες συγκρούσεις της αστυνομίας με κομμουνιστές εργάτες που κατέληγαν σε τραυματισμούς και δίκες. Απεναντίας τα σοσιαλδημοκρατικά και δεξιά συνδικάτα της ΓΣΕΕ και του Εργατικού Κέντρου Αθηνών (ΕΚΑ) θα επιτρέπεται να γιορτάζουν ανενόχλητα στου Ρέντη, μακριά από την πόλη. Για παράδειγμα στα 1931 απαγορεύτηκαν οι συγκεντρώσεις της ΕΓΣΕΕ. Έγιναν όμως μερικές σε πλατείες και κήπους. Η αρχειομαρξιστική οργάνωση ΚΟΜΛΕΑ (Κομμουνιστική Οργάνωση Μπολσεβίκων Λενινιστών Ελλάδας Αρχειομαρξιστών) είχε καλέσει στα Χαυτεία και δέχτηκε την επίθεση της αστυνομίας με αποτέλεσμα να ακολουθήσουν γενικευμένες συγκρούσεις σε όλη την πόλη με τραυματισμούς και 166 συλλήψεις. Οι συντηρητικοί δεν έκαναν συγκέντρωση, αλλά εκδήλωση μέσα στο ΕΚΑ.

Στα μέσα της δεκαετίας με την αλλαγή πλεύσης του ΚΚΕ, που πλέον δεν βλέπει παντού «σοσιαλφασίστες», αλλά πάντα «αρχειοφασίστες», το κύριο ζήτημα είναι η ενότητα και το Ενιαίο Μέτωπο. Οι αρχειομαρξιστές επιδιώκουν ενότητα με το ΚΚΕ, αλλά αυτό αρνείται. Η ΕΓΣΣΕ επιδιώκει με την ΓΣΕΕ του δεξιού Καλομοίρη, η οποία με τη σειρά της αρνείται. Μάλιστα, σε ένδειξη ενότητας στην Πρωτομαγιά του 1933 η ΕΓΣΕΕ αφού συγκεντρώθηκε στην Καλλιθέα, προχώρησε προς τον Α.Ι. Ρέντη και ενώθηκε με την συγκέντρωση των ρεφορμιστών. Βέβαια, η αστυνομία επιτέθηκε για ακόμη μια φορά. Μόνο στα 1934 για πρώτη φορά το ΕΚΑ του ρεφορμιστή Καλύβα συνδιοργανώνει με την ΕΓΣΕΕ. Το 1934 σημαδεύεται με την διάσπαση της ΚΟΜΛΕΑ, που σημαίνει κατάρρευση του αρχειομαρξισμού και πλήρης ηγεμονία του ΚΚΕ στον κομμουνιστικό χώρο, και, βέβαια, με την μεγάλη εξέγερση της Καλαμάτας. Ο διχασμός βενιζελικών και λαϊκών σπρώχνει τους πρώτους προς το ΚΚΕ που με την απόφαση της 6ης Ολομέλειας του ΚΚΕ για τον αστικοδημοκρατικό χαρακτήρα της επερχόμενης επανάστασης προσανατολίζεται στην επίτευξη Μετώπου με τον δημοκρατικό βενιζελισμό και θα καταλήξει στη συμφωνία Σκλάβαινα - Σοφούλη. Η αριστερή απάντηση θα δωθεί από τον τροτσκιστή Παντελή Πουλιόπουλο με το έργο Δημοκρατική ή Σοσιαλιστική Επανάσταση στην Ελλάδα. Το 1935 η Πρωτομαγιά συμπίπτει με τις διώξεις εναντίον των βενιζελικών ύστερα από το αποτυχημένο πραξικόπημα της 1ης Μαρτίου. Το κλίμα αυταρχισμού και τρομοκρατίας δεν επιτρέπει τον εορτασμό.

Το 1936 η Πρωτομαγιά γιορτάζεται ελεύθερα και χωρίς συγκρούσεις, αν και μεσούσης της δικτατορίας του Μεταξά. Στην Αθήνα πραγματοποιούνται, παρά την επιχειρούμενη ενότητα βενιζελισμού και ΚΚΕ, τρεις ειρηνικές συγκεντρώσεις, της ΕΓΣΕΕ, της ΓΣΕΕ και της Πανελλήνιας Συνομοσπονδίας Εργασίας του Καλύβα. Στην Θεσσαλονίκη η κατάσταση όμως «μυρίζει μπαρούτι», αν και η Πρωτομαγιά θα γιορταστεί ειρηνικά, σε εορταστικό και οικογενειακό κλίμα. Οι απεργίες εντείνονται και στις 8 και 9 Μαΐου ξεσπάει η μεγάλη εξέγερση του λαού της Θεσσαλονίκης με 9 νεκρούς και εκατοντάδες τραυματίες. Η καταστολή της εξέγερσης βαθαίνει την δικτατορία.

Το φασιστόμορφο καθεστώς του Μεταξά που επικρατεί στις 4 Αυγούστου οικειοποιείται την Πρωτομαγιά, όπως και τα υπόλοιπα φασιστικά καθεστώτα της Ευρώπης (Χίτλερ, Πεταίν, Φράνκο), και την μετατρέπει από μέρα διεκδίκησης και εξέγερσης σε φασιστική φιέστα. Οι πορείες των απεργών εργατών αντικατασταθίστανται από τις παρελάσεις της Ημέρας του Αγρότη και του Εργάτη. Δεν είναι τυχαίο ότι παγκοσμίως η Πρωτομαγιά θα καθιερωθεί από δεξιές και όχι σοσιαλιστικές κυβερνήσεις οι οποίες «αναγνωρίζοντας το πόσο βαθιές ρίζες είχε αποκτήσει η Πρωτομαγιά μέσα στις εργατικές τάξεις των δυτικών χωρών, θέλησαν να αντισταθμίσουν την έλξη των εργατικών και σοσιαλιστικών κινημάτων οικειοποιούμενοι τη γιορτή τους και μετατρέποντάς την σε κάτι διαφορετικό». Στην Ελλάδα, η μεταπολιτευτική κυβέρνηση Καραμανλή ήταν που καθιέρωσε την 1 Μαΐου ως εθνική αργία και πανεργατική γιορτή. Ο συμβολισμός της ταξικής Πρωτομαγιάς, όμως, που πάντα ενοχλούσε, συνεχίζει να ενοχλεί.