Επικινδύνως ακατάλληλο,

Επικινδύνως ακατάλληλο,

Κώστας Παλούκης

Είναι ευχάριστο και τιμητικό για εμάς εδώ στο Κίνημα στην Πόλη να παρουσιάζουμε τα κείμενα, και ιδίως τα λογοτεχνικά, των συντρόφων και των φίλων μας. Αυτό αποδεικνύει ότι εμείς οι αριστεροί ξέρουμε να χρησιμοποιούμε εκτός από την ξύλινη πολιτική φρασεολογία και μια άλλου είδους γλώσσα. Πολύ πρόσφατα λοιπόν κυκλοφόρησε το πρώτο μυθιστόρημα της Μαίρης Ευαγγελοπούλου με τίτλο Επικινδύνως ακατάλληλο από τις εκδόσεις Άγκυρα. Η Μαίρη Ευαγγελοπούλου στρατευμένη από τα γεννοφάσκια της στους κοινωνικούς και πολιτικούς αγώνες υπήρξε για χρόνια μέλος του ΚΚΕ και συντάκτρια-δημοσιογράφος της εφημερίδας Ριζοσπάστης. Αποχώρησε από το Κομμουνιστικό Κόμμα μαζί με τον σύντροφό της Μήτσο Κωστόπουλο και μια σειρά άλλα σημαίνοντα στελέχη, όπως ο Γιάννης Θεωνάς. Αμέσως μετά πρωτοστάτησε στην ίδρυση της Κίνησης για την Ενότητα Δράσης της Αριστεράς (ΚΕΔΑ), η οποία συμμάχησε με το ΣΥΡΙΖΑ.  Αργότερα διαφώνησε και αποχώρησε από την ΚΕΔΑ και τον ΣΥΡΙΖΑ. Ήταν από τους αγωνιστές που πρωταγωνίστησαν στην ίδρυση της δημοτικής κίνησης Κίνημα στην Πόλη του Ζωγράφου.

Όσοι την έχουν γνωρίσει από κοντά και συνεργαστεί μαζί της, συμφωνούν ότι πρόκειται για μια ιδιαίτερα δυναμική και συγκροτημένη αγωνίστρια, σφυρηλατημένη μέσα στις σκληρές προσωπικές, οικογενειακές και πολιτικές συνθήκες της στράτευσης και του αγώνα. Αποτελεί λοιπόν κάτι παραπάνω από ευχάριστη έκπληξη η αποκάλυψη της άλλης εκείνης ευαίσθητης πλευράς του αγωνιστή που δε φοβάται να μοιραστεί δημόσια τα συναισθήματα και τις απόψεις που γεννούν οι προβληματισμοί, οι αναστοχασμοί, αλλά κυρίως τα τραύματα της στράτευσης. Γιατί παρά τον κατακλυσμό «μυθιστορημάτων» που χαρακτηρίζει την εποχή μας, η δημοσίευση ενός μυθιστορήματος παραμένει ακόμα μια προσωπική δημόσια έκθεση που όπως σε όλες τις δημόσιες εκθέσεις χρειάζεται μια ιδιαίτερη τόλμη, σχεδόν θράσος. Ακόμη κι αν είναι κάποιος συνηθισμένος στην δημοσιογραφική και πολιτική γραφή, τα πράγματα αλλάζουν αρκετά για το έντεχνο κείμενο και ιδιαίτερα για το μυθιστόρημα που σε κάθε περίπτωση έχει μεγαλύτερες απαιτήσεις. Γιατί στην λογοτεχνία και την ποίηση ο συγγραφέας οφείλει να ισορροπήσει ανάμεσα στο θυμικό και το λογικό, στην πλοκή, το περιεχόμενο, την δομή, την γλωσσική έκφραση, πρέπει να ισορροπήσει ανάμεσα σε αυτό που η ίδια θέλει να πει και το κοινό διατίθεται να προσλάβει. Στο Επικινδύνως Ακατάλληλον, η Μαίρη Ευαγγελοπούλου πραγματικά καταφέρνει να ισορροπήσει σε όλα αυτά με εξαιρετικά μεγάλη επιτυχία.

Το βιβλίο θα πρέπει να το κατατάξουμε γενικά σε εκείνο το σύγχρονο ρεύμα μυθιστορίας που το αυτοβιογραφικό στοιχείο κυριαρχεί και η οπτική της αφήγησης εστιάζει κυρίως στις σκέψεις και τα συναισθήματα του κεντρικού ήρωα-αφηγητή-συγγραφέα. Στις περισσότερες περιπτώσεις τα προσωπικά αυτά συναισθήματα αφορούν ερωτικές, συγγενικές ή φιλικές σχέσεις, ενώ η πλοκή οργανώνεται με βάση τα όνειρα, τις ελπίδες, αλλά κυρίως τα τραύματα και τις ματαιώσεις που προκύπτουν από αυτές τις σχέσεις. Το περιβάλλον της πλοκής είναι συνήθως ένας τόπος έξω από την καθημερινή κανονικότητα του συγγραφέα-αφηγητή-κεντρικού ήρωα, είναι δηλαδή ένας εξωτερικός τόπος. Παρότι φαίνεται ότι ο κεντρικός ήρωας οδηγείται μόνος του σε αυτόν, στην πράξη ο εξωτερικός τόπος εισβάλλει βίαια στην πεζή καθημερινότητα και ανατρέπει τις δεδομένες ισορροπίες. Το είδος αυτής της μυθιστορίας αυτοβιογραφικής βάσης το οποίο μάλιστα κατακλύζει την σύγχρονη βιβλιοπαραγωγή υπηρετεί κατά την άποψή μου μια βασική ανάγκη. Ο συυγραφέας προσπαθεί να θεραπεύσει τα τραύματα και τις ματαιώσεις μέσω της διαδικασίας εξωτερίκευσης, δημοσιοποίησης, ίσως ακόμα και της συλλογικοποίησης. Θα έλεγε κανείς ότι ανοίγεται και μοιράζεται με το κοινό το τραύμα με τον ίδιο τρόπο που το μοιράζεται ή θα το μοιραζόταν με τον ψυχολόγο ή με τους φίλους. Υπηρετεί λοιπόν μια διαδικασία της κοινωνίας να διαχειριστεί συλλογικά ένα ατομικό θέμα. Αντίστροφα, ο κάθε αναγνώστης μπορεί να ταυτίσει τις δικές του ματαιώσεις με αυτές του κεντρικού ήρωα.

Η μαζική παραγωγή αυτού του είδους της μυθιστορίας δημιουργεί την αίσθηση ότι υπολείπεται σε ποιότητα και ότι αναπαράγει στερεοτυπικές καταστάσεις. Για αυτό το λόγο απαξιώνεται και αδικείται, κατά την άποψή μου μάλλον άδικα. Η αλήθεια είναι πως υπάρχει μια διαβάθμιση σε όλες αυτές τις κυκλοφορίες και αρκετά βιβλία διακρίνονται, ενώ πολλά δεν καταφέρνουν να συγκινήσουν ή κουράζουν. Χρειάζεται διαφορετικά εργαλεία πάντως για να το κρίνουμε αυτό το λογοτεχνικό ρεύμα. Προσωπικά πιστεύω ότι είναι ένα είδος λογοτεχνίας εξαιρετικά σημαντικό γιατί ακριβώς είναι αυτοβιογραφικής βάσης. Στην σύγχρονη ιστορική επιστήμη η αυτοβιογραφία και η αφήγηση για τον εαυτό συγκροτεί ένα ολόκληρο νέο είδος ιστοριογραφίας. Όμως βέβαια το αυτοβιογραφικό στοιχείο προσκρούει αναγκαστικά σε ένα όριο δυνητικής αυτοθεραπείας, που κατά την άποψή μου είναι η απουσία πραγματικής συλλογικής δράσης. Δηλαδή η αυτοβιογραφούσα μυθιστορία υποκαθιστά ως διαδικασία αυτοθεραπείας εν μέρει το κενό των διαφόρων άλλων πραγματικών συλλογικοτήτων. Οι «πραγματικές αυτές συλλογικότητες μπορεί να είναι κάθε είδους. Μπορεί να είναι σε διαπροσωπικό επίπεδο οι φιλίες, οι έρωτες, η οικογένεια. Σε μια άλλη περίπτωση και σε ένα άλλο επίπεδο μπορεί να είναι το κόμμα, το σωματείο, το χωριό, δηλαδή μια διευρυμένη κοινότητα. 

Αλλά ας επικεντρωθώ στο βιβλίο. Το Επικινδύνως ακατάλληλο είναι ένα κείμενο που ξεχωρίζει σε κάθε περίπτωση. Πρόκειται για μια πολιτική εκδοχή της αυτοβιογραφικής μυθιστορίας αποκαλύπτοντας ότι η συντροφική σχέση είναι ένα ξεχωριστό είδος σχέσης, η διάρρηξη της οποίας μπορεί να επιφέρει ανάλογα συναισθηματικά τραύματα που επέρχονται με την διάρρηξη ερωτικών ή αμιγώς οικογενειακών σχέσεων. Το νεωτερικό αυτό στοιχείο καθιστά το βιβλίο εξαιρετικά ενδιαφέρον και, θα πρόσθετε, κανείς πρωτότυπο. Η πολιτική συντροφική σχέση προσεγγίζεται βέβαια στο βιβλιο όχι μέσα από την καθαρά πολιτική πλευρά της, αλλά από την συναισθηματική και διαπροσωπική επαφή.

Η πλοκή καταφέρνει και κρατά το ενδιαφέρον του αναγνώστη παρρά την αυτοαναφορική επικέντρωση στην αφηγήτρια-ηρωίδα. Η διαρκής εναλλαγή εικόνων, η συνεχής μεταφορά σε διαφορετικούς αρμούς της αφήγησης που εκτείνονται σε διαφορετικούς χρόνους, τόπους και πρόσωπα, αλλά κυρίως η εναλλαγή παρόντος και παρελθόντος κατορθώνει να μην κουράζει, χωρίς να αποπροσανατολίσει προκαλώντας συγχίσεις. Η αφήγηση συναρθρώνεται από πολλές μικρές ιστορίες που αφορούν άμεσα ή εμμεσα την κεντρική ηρωίδα. Πολλές φορές αυτές οι μικρές ιστορίες έχουν ως ήρωες συγγενικά και φιλικά πρόσωπα ή συντρόφους της ηρωίδας. Ποτέ όμως ο αναγνώστης δεν αισθάνεται αστοχία στην διασύνδεση αυτών των ελλάσσονων ιστοριών, καθώς η κάθε επιμέρους αφήγηση περιστρέφεται αρμονικά γύρω από το κεντρικό θέμα και την ίδια την ηρωίδα προσθέτοντας πλούτο στο κείμενο και ενθσχύοντας τους βασικούς προβληματισμούς της συγρράφεως.

Η κεντρική ηρωίδα είναι η Άννα. Ο χρόνος είναι συγκεκριμένος, το 2001. Στη ζωή της ηρωίδας συμβαίνουν δύο γεγονότα, δύο σεισμοί, που γκρεμίζουν τους κόσμους μέσα στους οποίους ζούσε μέχρι τότε. Ο πρώτος σεισμός είναι μεταφορικός, δηλαδή η επικείμενη διαγραφή της από το ΚΚΕ. Ο δεύτερος σεισμός είναι πραγματικός και προκάλεσε την καταστροφή της οικογενειακής οικίας στο χωριό στο οποίο η ίδια γεννήθηκε και έζησε τα παιδικά και εφηβικά της χρόνια. Το σπίτι πρέπει σύμφωνα με τις υποδείξεις της πολεδομίας να γκρεμιστεί γιατί χαρακτηρίζεται «Επικινδύνως Ακατάλληλον! Από αυτήν τηνφράση προκύπτει και ο τίτλος του βιβλίου. Η Άννα επισκέπτεται το χωριό και το υπό γκρέμισμα σπίτι. Η επίσκεψη αυτή μετατρέπεται σε ένα είδος επιστροφής στο παρελθόν. Οι δύο σεισμοί είναι δύο πραγματικά ρήγματα στη ζωή της που δημιουργούν δύο πολύ σημαντικά τραύματα. Η ηρωίδα απογοητεύεται από το Κόμμα στο οποίο είχε αφιερώσει όλη σχεδόν τη ζωή της καθώς εξωθείται σε έξοδο. Ταυτόχρονα, είναι αναγκασμένη να γκρεμίσει την οικία στο χωριό να απωλέσει οποιαδήποτε υλική επαφή με το παιδικό και οικογενειακό της παρελθόν.

Τα δύο αυτά τραύματα φέρνουν μνήμες από την ζωή στο χωριό και την ζωή στο κόμμα. Από τις αφηγήσεις όμως προκύπτει ότι η κομματική και η οικογενειακή ζωή δεν ήταν ασύνδετες, αλλά αντίθετα διαπλέκονταν. Η οικογένεια της Άννα ήταν αριστερή και το χωριό μια από τις εκατοντάδες «μικρές μόσχες» της ελληνικής επικράτειας. Συνεπώς, η ρήξη με το κόμμα και ο σεισμός που κατέστρεψε την οικογενειακή εστία είναι τελικά ο ίδιος σεισμός. Η συντροφική σχέση παρουσιάζεται ως ιδιαίτερη και ξεχωριστή σχέση, αλλά πολλές φορές συμφύρεται και ταυτίζεται με άλλες φιλικές, ερωτικές ή οικογενειακές σχέσεις. Πολλές φορές είναι πολύ πιο ισχυρή και πολύ πιο δυνατή από τις υπόλοιπες, για αυτό η απώλειά της δείχνει να αποδιαρθρώνει συνολικά την ζωή ενός αγωνιστή. Με λίγα λόγια ο σεισμός απλώνεται σε όλο το παρελθόν.

Το βιβλίο αποδίδει με εξαιρετικά δωρικό αφηγηματικό τρόπο, χωρίς περιττούς συναισθηματισμούς, τον τρόπο που μεγάλωσε ένα μικρό κορίτσι μέσα σε μια αριστερή οικογένεια στον μετεμφυλιακό κόσμο της ελληνικής επαρχίας. Τα θύματα του εμφυλίου, ο πόνος των γυναικών για τον χαμό τους, η θέση των θυμάτων στη συλλογική μνήμη, η ζωή μέσα στο κράτος της δεξιάς, όπου οι ηττημένοι είναι υποχρεωμένοι να συμβιώνουν με τους νικητές δολοφόνους, οι παππούδες και οι γιαγιάδες με τις δικές τους ιστορίες που ξεφεύγουν πίσω στον μεσοπόλεμο, η μετανάστευση του παππού, οι σύγχρονοι μετανάστες αλβανοί στο χωριό, οι άνθρωποι του χωριού με τις δικές τους ιστορίες, οι αντίπαλοι και άλλες ιστορίες και πρόσωπα συναποτελούν το παζλ που συνθέτει τις μνήμες για το παρελθόν από το χωριό. Επιπλέον, οι αφηγήσεις για το χωριό εμπλουτίζονται με εικόνες από την σύγχρονη κατάσταση σε αυτό γεγονός που μας επιτρέπει μια σύγκριση του παραδοσιακού τρόπου ζωής σε ένα χωριό της επαρχίας και στην σύγχρονη εξέλιξη. Σύντομα, το Πολυτεχνείο, η στράτευση στο Κόμμα, οι κομματικές διαφωνίες και οι διασπάσεις, μια φίλη-συντρόφισσα που έρχεται να επισκεφθεί δένουν το παζλ που αφορά συγκεκριμένα τις κομματικές μνήμες.

Ξεχωριστό ενδιαφέρον και πρόκληση για σκέψη είναι το τέλος. Η Άννα παρακολουθεί το γκρέμισμα του σπιτιού της. Μέσα στα χαλάσματα νομίζει ότι βλέπει μια βαλίτσα την οποία προηγουμένως αναλογιζόταν. Το περιεχόμενο όμως της βαλίτσας αποτελεί ένα άγνωστο ερώτημα για την ηρωίδα που φαίνεται να την απασχολεί. Όμως σύντομα αποκαλύπτεται ότι αυτή η βαλίτσα μπορεί να μην υπάρχει, αλλά να είναι μια φαντασίωση της ηρωίδας. Αμέσως η βαλίτσα αυτή με οδήγησε συνειρμικά σε ένα παρόμοιο μοτίβο. Στο βιβλίο του Άρη Αλεξάνδρου Το Κιβώτιο οι μαχητές του ΔΣΕ μεταφέρουν με τίμημα την ζωή τους ένα κιβώτιο με εντολή της ηγεσίας. Τελικά, συνειδητοποιούν ότι το Κιβώτιο ήταν άδειο. Στο Επικινδύνως Ακατάλληλον η Άννα γνωρίζει ότι το κιβώτιο δεν είναι άδειο, γνωρίζει ότι κάποτε υπήρχε, αλλά αμφισβητεί ότι το βλέπει, αμφισβητεί ότι τώρα υπάρχει, αλλά και εάν υπάρχει ίσως δεν έχει και μεγάλη σημασία γιατί χάνεται μαζί με το σπίτι για πάντα. Η διαγραφή της από το Κόμμα είχε ήδη φτάσει.Όπως σε κάθε αυτοβιογραφική αφήγηση υπάρχουν και οι σιωπές. Η συγγραφέας επιλέγει με ένα δικό της κριτήριο να φωτίσει κάποιες πλευρές του παρελθόντος και να αποσιωπήσει ή να συσκοτίσει άλλες. Για παράδειγμα, παρά τις αναφορές, ουσιαστικά απουσιάζει ο σύζυγος. Επίσης, απουσιάζουν κριτικές για την στάση του κόμματος σε διάφορες φάσεις της μεταπολιτευτικής πολιτικής ιστορίας. Δεν πρόκειται βέβαια για μια πολιτική αυτοβιογραφία, αλλά για ένα μυθιστόρημα. Πολλές από τις ιστορίες ή πολλά από τα πρόσωπα μπορεί να είναι προσαρμοσμένα ή κάποιες από τις αφηγήσεις επινοήσεις. Πάντως, κυριαρχεί στον αναγνώστη η αίσθηση, παρά την διακήρυξη της συγγραφέως περί μυθιστορήματος, ότι οι ιστορίες είναι πραγματικές και αφορούν την προσωπική της ιστορία. Με το βιβλίο αυτό η Μαίρη Ευαγγελοπούλου δε μοιάζει να θέλει να μοιράσει με το κοινό την πολιτική της ζωή, αλλά κυρίως το τραύμα από την διάρρηξη της σχέσης της με το Κόμμα και τους συντρόφους της. Είναι σε κάθε περίπτωση μια συναισθηματική προσέγγιση και δε θα μπορούσε παρά να έχει τη μορφή μυθιστορήματος. Δεν είναι λοιπόν τυχαίο που δεν επέλεξε μια καθαρή αυτοβιογραφία και για αυτό δεν μπορεί να κριθεί ως τέτοια. Παρουσιάζει βέβαια ρητά και την πολιτική τοποθέτηση. Είναι η αιτία για την οποία αποχώρησε από το ΚΚΕ. Ο λόγος αυτός είναι η ενότητα της αριστεράς.