Γράφουν: Κώστας Παλούκης, Γιώργος Μιχαηλίδης .toperiodiko 15/02/2016
Στις αρχές της δεκαετίας του 1990 η εύρεση, η παραγγελία και τελικά η ανάγνωση ενός επιστημονικού άρθρου ή ενός βιβλίου παρέμενε ακόμα μια περιπέτεια που σήμερα μπορεί να φαντάζει σαν ένα γλυκό ρομαντικό παρελθόν. Ο ερευνητής έπρεπε υποχρεωτικά να αναζητήσει το περιοδικό ή το βιβλίο σε μια βιβλιοθήκη της Ελλάδας ή του εξωτερικού, να υπόκειται στα αυστηρά ωράρια των βιβλιοθηκών, αλλά και να οργανώσει μια σειρά από ταξίδια και μετακινήσεις. Οι περισσότερες βιβλιοθήκες είχαν μια ξύλινη ή μεταλλική συρταριέρα με όλους τους τίτλους, τους συγγραφείς και το σημείο αρχειοθέτησης.
Το διαδίκτυο σε συνδυασμό με την ψηφιοποίηση της γνώσης αποτέλεσαν μια επανάσταση σε όλες τις σχέσεις γύρω από την ακαδημαϊκή έρευνα, αλλάζοντας ουσιωδώς το “παράδειγμα”. Εκατομμύρια βιβλία και περιοδικά ψηφιοποιήθηκαν, ενώ πλέον οι νέες εκδόσεις όλων σχεδόν των περιοδικών, αλλά και αρκετών κατηγοριών βιβλίων, πωλούνται ψηφιακά σε τεράστα αποθετήρια, ενώ η αναζήτηση βιβλιογραφίας συνδέεται με την δεξιότητα της διαχιείρισης και πρόσβασης στις κατάλληλες ψηφιακές βιβλιοθήκες. Πλέον το “ταξίδι” της γνώσης είναι ψηφιακό. Ωστόσο, βρισκόμαστε πολύ μακριά από τη διακήρυξη της ελευθερίας της γνώσης.Αντίθετα, αυτό το “ταξίδι” αποδεικνύεται πολύ δαπανηρό και μετατρέπεται για πολλούς νέους ερευνητές σε ένα νέο “κυνήγι θησαυρού”. Τα υπέρογκα ποσά που απαιτούνται για το «κατέβασμα» από τους μονοπωλιακούς ομίλους που διαχειρίζονται την παγκόσμια κυκλοφορία των επιστημονικών περιοδικών και βιβλίων είναι το βασικό εμπόδιο σήμερα στην γνώση. Το εμπόδιο αυτό είναι ταυτόχρονα ταξικό, ενώ ταυτόχρονα συνδέεται με τη θέση της χώρας προέλευσης του ερευνητή στο διεθνές καπιταλιστικό πλέγμα.Δεν είναι δηλαδή, η αγορά με δολάρια το ίδιο εύκολη οικονομικά για ένα ερευνητή που ζει σε χώρες με χαμηλή ισοτιμία νομίσματος ή γενικότερα χαμηλότερο βιοτικό επίπεδο.
Η συσσώρευση και η δωρεάν ανταλλαγή «papers» αποτέλεσε μια απάντηση στα νέα οικονομικά εμπόδια στην πρόσβαση της γνώσης και είναι πλέον κοινή πρακτική σε όσους ασχολούνται με την ακαδημαϊκή έρευνα. Αρκετοί ακαδημαϊκοί συλλέγουν με το πάθος του μανιώδους συλλέκτη συγκροτώντας τεράστιες δεξαμενές γνώσης και τις προσφέρουν στους συναδέλφους τους. Βέβαια, στην πράξη η απόλυτη κάλυψη ενός ερευνητικού πεδίου είναι αδύνατη, καθώς ο ρυθμός παραγωγής γνώσης αυξάνεται γεωμετρικά. Ωστόσο, αυτή η «ιδιωτική ανταλλαγή», μια νέα μορφή «δανεισμού» δεν είναι σε θέση φυσικά να καλύψει τις ανάγκες των ερευνητών, ιδιαίτερα των νέων που εργάζονται σε έντονα ανταγωνιστικά περιβάλλοντα.
Γιατί βέβαια, το «εμπόριο της γνώσης» πηγαίνει χέρι-χέρι με τις σύγχρονες εργασιακές σχέσεις στα πανεπιστήμια και τα άλλα εκπαιδευτικά ιδρύματα. Οι νέοι επιστήμονες είναι αναγκασμένοι να ανταγωνιστούν σκληρά τους συνυποψηφίους τους για μια επισφαλή θέση εργασίας, πολύ συχνά κακοπληρωμένη. Η κυριαρχία της λογικής της ελεύθερης αγοράς στην εκπαίδευση έχει οδηγήσει στην εγκαθίδρυση του μοντέλου που περιγράφεται ως: «Δημοσίευσε ή Αφανίσου». Μια απίστευτη «ποσοτικοποίηση» στο πεδίο της γνώσης και της έρευνας έχει λάβει χώρα τα τελευταία χρόνια. Το πόσες δημοσιεύσεις και αναφορές στο έργο του έχει κάποιος, είναι πλέον το απόλυτο κριτήριο για την πρόσληψη ενός νέου επιστήμονα ή την άνοδο σε ανώτερη βαθμίδα ενός παλαιότερου. Και σε ένα εκπαιδευτικό τοπίο όπου κυριαρχούν οι ολιγόμηνες ή μονοετείς συμβάσεις εργασίας, η ανεργία και η ανασφάλεια η πίεση για νέες δημοσιεύσεις οδηγεί μαθηματικά σε υποβάθμιση της ποιότητάς τους. Πράγματι, τα επιστημονικά συνέδρια και τα επιστημονικά περιοδικά γεμίζουν με ολοένα και περισσότερα «papers» τα οποία έχουν ολοένα και λιγότερα να πουν. Όμως, κάποιοι επωφελούνται από αυτή την κατάσταση.
Aaron Swartz
Aaron Swartz: Ο Ρομπέν των Δασών του ψηφιακού ακτιβισμού
Η σύγκρουση λοιπόν, με τους νέους ιδιοκτήτες της γνώσης υπήρξε ο νέος δρόμος για πολλούς νέους επιστήμονες. Μάλιστα, τα τελευταία χρόνια μοιάζει να αποκτά τα χαρακτηριστικά «αντάρτικου» του διαδικτύου. Η πιο γνωστή μέχρι τώρα περίπτωση είναι εκείνη του Aaron Swartz, ο οποίος χαρακτηρίστηκε από πολλά δημοσιεύματα ως ο Ρομπέν των Δασών του ψηφιακού ακτιβισμού. Το 2009 «κατέβασε» και διέθεσε ελεύθερα στο ίντερνετ περίπου το 20% των εγγράφων από ομοσπονδιακά δικαστήρια τα οποία ήταν καταχωρημένα στη βάση δεδομένων PACER και τα οποία εάν και τυπικά θα έπρεπε να είναι ελεύθερα, η PACER υποχρέωνε τους πολίτες να πληρώνουν. Δυο χρόνια μετά, το 2011, παραβίασε τη βάση JSTOR του MIT και «κατέβασε» 4 εκατομμύρια επιστημονικές δημοσιεύσεις, στις οποίες η πρόσβαση ήταν μόνον επί πληρωμή.
Η τελευταία αυτή πρωτοβουλία του ήταν που τον έθεσε στο στόχαστρο του FBI και του υπουργείου Δικαιοσύνης των ΗΠΑ που αποφάσισαν να τον τιμωρήσουν παραδειγματικά και να τον οδηγήσουν στη φυλακή. Αν και το JSTOR απέσυρε τις κατηγορίες εναντίον του, αφού δεν αποδείχθηκε ότι είχε διαθέσει τις δημοσιεύσεις παρά μόνον ότι τις είχε «κατεβάσει», το υπουργείο Δικαιοσύνης αύξησε τον αριθμό των κατηγοριών από 4 σε 13! Κατηγορίες για τις οποίες κινδύνευε να καταδικαστεί σε 35 χρόνια φυλακή και 1 εκατομμύριο δολάρια πρόστιμο. Μόνο που ο Aaron, όπως φάνηκε, δεν ήταν από τους τύπους που θα εξαργύρωνε την ελευθερία του προσφέροντας το μυαλό του και τις υπηρεσίες του στο FBI ή τη CIA. Το αποτέλεσμα αυτής της πρώτης μεγάλης σύγκρουσης ήταν η παροχή από το JSTOR τριών paper δωρεάν σε κάθε εγγεγραμμένο χρήστη του για μερικές ημέρες. Προφανώς, πρόκεται για μια μεγάλη νίκη, ενώ ως δεύτερο αποτέλεσμα θα πρέπει να θεωρείται η δημιουργία της ιστοσελίδας Academia.
Sci-Hub: το «Pirate Bay» της επιστήμης…ή αλλιώς η προσπάθεια «για να μετακινήσουμε όλους τους φραγμούς στο δρόμο της επιστήμης»
Η «θυσία» του Aaron Swartz άφησε βέβαια και πολλές παρακαταθήκες και η σύγκρουση από μια ατομική δράση μετατρέπεται σε μια μάχη χαρακωμάτων. Ήταν το 2011, όταν η νεαρή νευροεπιστήμονας Αλεξάντρα Ελμπακιάν (Alexandra Elbakyan), ρωσικής καταγωγής από το Καζακστάν, απηύδησε μη μπορώντας να έχει πρόσβαση στα απαραίτητα για την έρευνά της επιστημονικά άρθρα λόγω του οικονομικού φραγμού που έθετε ο τρόπος κυκλοφορίας τους. Τότε αποφάσισε να κάνει πράξη αυτό στο οποίο πίστευε βαθιά: την ελεύθερη πρόσβαση στην επιστημονική γνώση! Η ιστοσελίδα sci-hub.io, με μότο «για να μετακινήσουμε όλους τους φραγμούς στο δρόμο της επιστήμης», ήταν πλέον γεγονός. Έκτοτε, χιλιάδες νέοι επιστήμονες και φιλομαθείς άνθρωποι παγκοσμίως επισκέπτονται τον εν λόγω ιστότοπο αποκτώντας δωρεάν πρόσβαση σε ένα τεράστιο κομμάτι της σύγχρονα παραγόμενης επιστημονικής γνώσης. Κάποιοι το χαρακτηρίζουν το «Pirate Bay» της επιστήμης. Δικαίως, καθώς σήμερα φιλοξενεί «παράνομα» αλλά δωρεάν για όλους, πάνω από 48 εκατομμύρια άρθρα επιστημονικών περιοδικών. Οι «πειρατές της γνώσης» κάνουν, λοιπόν, το αυτονόητο: απελευθερώνουν τη διακίνηση της επιστημονικής γνώσης!
Όπως ήταν αναμενόμενο, τα διεθνή μονοπώλια της γνώσης στράφηκαν εναντίον της. Οι ιδιοκτήτες της μεγαλύτερης ιστοσελίδας εμπορικής πώλησης επιστημονικών άρθρων, του κολοσσού Elsevier, μήνυσαν την Ελμπακιάν κι έτσι από το τέλος του περασμένου χρόνου, η υπόθεση Sci-Hub ή αλλιώς η υπόθεση δωρεάν πρόσβασης στην επιστημονική γνώση πήρε τη δικαστική οδό.
Με περίσσια αποφασιστικότητα και γενναιότητα η Elbakyan αποφάσισε να υπερασπιστεί το δημιούργημά της και ακόμα καλύτερα, να υπερασπιστεί πολιτικά το δικαίωμα της ελεύθερης πρόσβασης στην επιστημονική γνώση.
«Το να πληρώνεις 32 δολάρια (για ένα επιστημονικό άρθρο) είναι απλά τρελό όταν χρειάζεται να ρίξεις μια ματιά ή να διαβάσεις δεκάδες ή εκατοντάδες τέτοια άρθρα για να κάνεις έρευνα. Απέκτησα αυτά τα άρθρα δια της πειρατικής οδού [...] Όλοι θα πρέπει να έχουν πρόσβαση στην γνώση ανεξάρτητα απ” το εισόδημά τους ή το πού ανήκουν. Κι αυτό είναι απόλυτα νόμιμο» δήλωσε πρόσφατα η Ελμπακιάν σε συνέντευξή της σε διαδικτυακό τόπο.
Το πόσο αναγκαίο ήταν να ανοίξει αυτό το ζήτημα διεθνώς, αποδεικνύεται από το γεγονός ότι όχι μόνο οι ερευνητές κι οι πολίτες ως άτομα αλλά ούτε τα ίδια τα εκπαιδευτικά ιδρύματα δύνανται σε πολλές περιπτώσεις να πληρώσουν τα υπέρογκα ποσά που ζητάνε τα μονοπώλια τύπου Elsevier για την πρόσβαση στη γνώση που ελέγχουν.
Alexandra Elbakyan
Η πρακτική αυτών των ομίλων είναι να εξασφαλίζουν μέσω μιας διαδικτυακής πλατφόρμας στα επιστημονικά περιοδικά των οποίων τα δικαιώματα ελέγχουν, μεγάλη διεθνή αναγνωσιμότητα κι αναγνωρισιμότητα. Περισσότερα «views» ενός άρθρου σημαίνουν μαθηματικά περισσότερες «αναφορές» στο περιεχόμενό του κι άρα μια πιστοποίηση του ερευνητή/επιστήμονα στον αγώνα για την κατάληψη ή διατήρηση μιας εργασιακής θέσης. Αυτή η διαδικασία, όμως, έχει όλο και λιγότερη σχέση με την ποιοτική αξιολόγηση ενός έργου. Ο κανόνας που τείνει να απολυτοποιηθεί πλέον είναι: «Πλήρωσε και Δημοσίευσε». Κάπως έτσι, ερευνητές και επιστήμονες βρίσκονται στη θέση, όχι μόνο να μην παίρνουν ούτε δεκάρα από την παγκόσμια εμπορική διακίνηση των άρθρων τους, αλλά πολύ συχνά να πληρώνουν από την τσέπη τους για μια δημοσίευση. Διπλό κέρδος για τα μονοπώλια τύπου Elsevier που φυσικά είναι ελεύθερα να ορίζουν τις τιμές των άρθρων κατά το δοκούν. Οποιοσδήποτε δοκιμάσει να περιπλανηθεί στον ιστότοπο της Elsevier ή σε άλλους αντίστοιχους μάλλον θα φρίξει βλέποντας ότι η κοστολόγηση μεμονωμένων άρθρων ανέρχεται συχνά σε αρκετές δεκάδες δολάρια.
Η εκδίκηση των «πειρατών»
Από την ημέρα που κατατέθηκε η μήνυση εναντίον των ιδρυτών του Sci-Hub, το εν λόγω site παίζει ένα διαρκές κρυφτούλι με τις Αρχές, αλλάζοντας διαρκώς domain ακριβώς, όπως και στην περίπτωση του ThePirateBay. Η Elsevier αξιώνει αποζημίωση από 750 έως 15.000 δολάρια για κάθε άρθρο της που έχει «υποκλαπεί». Απέναντί της όμως δεν έχει μόνο την κρυστάλλινη, ηρωική μορφή της Αλεξάντρα Ελμπακιάν αλλά κι ένα ιδιότυπο «αντάρτικο» από νεαρούς και άλλους ανώνυμους επιστήμονες οι οποίοι προσφέρουν μυστικά τους κωδικούς πρόσβασης που έχουν στην κατοχή τους στο Sci-Hub, το οποίο με τη σειρά του, τους εντάσσει σε ένα λογισμικό που καθιστά εφικτό το δωρεάν «κατέβασμα» άρθρων από τους χρήστες του.
Ήδη από το 2012 άλλωστε, 15 χιλιάδες επιστήμονες/ερευνητές όρθωσαν το ανάστημά τους απέναντι στην Elsevier, δηλώνοντας ότι παύουν να αποδίδουν τους καρπούς των ερευνών τους σε επιστημονικά περιοδικά που βρίσκονται υπό τον έλεγχό της, απαιτώντας παράλληλα να αλλάξει τις πρακτικές της που ισοδυναμούν με έλεγχο της ελεύθερης κυκλοφορίας της γνώσης.
Η Αλεξάντρα Ελμπακιάν απ” την πλευρά της ετοιμάζεται για τη δικαστική μάχη με την πεποίθηση ότι το δίκιο είναι με το μέρος της, καθώς θεωρεί ότι η Elsevier παραβιάζει το άρθρο 27 της Διακήρυξης των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων των Ηνωμένων Εθνών, σύμφωνα με το οποίο ο κάθε άνθρωπος έχει το δικαίωμα να μετέχει και να απολαμβάνει τα αγαθά της πολιτιστικής ζωής της κοινότητας, την τέχνη και την πρόοδο των επιστημών.
«Αν η Elsevier καταφέρει να κλείσει τα project μας ή να μας αναγκάσει να κινούμαστε στο «σκοτεινό ίντερνετ» αυτό θα καταδείξει μια σημαντική ιδέα: ότι το κοινό δεν έχει το δικαίωμα στη γνώση. Πρέπει να κερδίσουμε την υπόθεση από την Elsevier και τους άλλους εκδότες και να δείξουμε ότι αυτό που κάνουν αυτές οι εμπορικές εταιρείες είναι θεμελιωδώς λάθος», τονίζει η ίδια.
Ως κάτοικος Ρωσίας, η Αλεξάντρα Ελμπακιάν, δεν κινδυνεύει με άμεση εφαρμογή των όσων αποφασίσει το αμερικανικό δικαστήριο, η αλληλεγγύη, όμως, προς το πρόσωπό της και την τεράστια προσπάθεια που κάνει εναντίον της εμπορευματικής χρήσης της επιστημονικής γνώσης οφείλει να βαθύνει και να δυναμώσει. Οι άνθρωποι που ξελασπώνουν το παρόν και το μέλλον μας αξίζει να αγκαλιάζονται και να προστατεύονται.
Για το άρθρο χρησιμοποιήθηκαν στοιχεία από: www.sciencealert.com
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου