Παρασκευή 23 Νοεμβρίου 2012

H έννοια της κοινωνικής χειραφέτησης στα έργα των τροβαδούρων


της  Sissie Bara


Οι τροβαδούροι ήταν οξιτανοί ποιητές και συνθέτες, ανάμεσα τους και γυναίκες, που εμφανίζονται το 12ο και 13ο αιώνα μχ. Με την εμφάνιση τους ολοκληρώνεται το πέρασμα απο τη θρησκευτική στη κοσμική ποίηση. Το όνομα τους προέρχεται απο το λατινικό trobar που σημαίνει συνθέτω στίχους ή μουσική.  Εκτός απο τη νότια, τους συνατούμε και στη βόρεια γαλλία  με το όνομα  trouvères . Οι τροβαδούροι πηγαιναν απο παλάτι σε παλάτι και αφηγούνταν έμετρες, επικές ιστορίες σε στίχους, υμνώντας τις αρετές της ιπποσύνης.  Αρκετά συχνά,  πλαισιώνονταν απο άλλους διασκεδαστές,  οικονομικά ασθενέστρους, όπως  οι ζονγκλέρ και οι πλανόδιοι μουσικοί. 

Ανάμεσα στα πιο γνωστά λυρικά ποίηματα της εποχής είναι το τραγούδι του Roland,  « la chansonde Roland »,  και το τραγούδι της δράσης, « la chanson de geste ». Το δεύερο προέρχεται από το λατινικό gesta που σημαίνει  δράση και πολεμικό κατόρθωμα. Οι περισσότεροι τροβαδούροι κατάγονταν απο την γαλλική Aquitaine ή την Provence[1]. Η συμβολή τους στα κοινωνικά και λογοτεχνικά δρώμενα της εποχής τους αφορά καταρχήν τη κριτική αντιμετώπιση των κοινωνικών συμβάσεων της εποχής τους και των ηθών. Ωστόσο τα ερωτήματα που γεννούν τα έργα τους, παράλληλα με τις κοινωνικές εξελίξεις που βιώνουν οι δημιουργοί τους , οδηγούν σε μια ευρύτερη κριτική διάθεση των μεσαιωνικών κοινωνιών.  

Οι τροβαδούροι, επινόησαν αρχικά την έννοια του  ευγενή έρωτα[2]. Ενός έρωτα βασισμένου στο πάθος και τη τρυφερότητα. Συναισθήματα δηλαδή  που προϋποθέτουν την ελεύθερη βούληση, βρίσκονται έξω απο τη θρησκευτική πρόσληψη της κοινωνίας και των διαφυλετικών σχέσεων, και θέτουν σε αμφισβήτηση τη χριστιανική ηθική, τις κατεστημένες ιεραρχικά κοινωνικές σχεσεις και τη κοινωνικό ρόλο των γυναίκών. Η ταξική τους καταγωγή, με βάση τον ορισμό των κοινωνικών τάξεων του μεσαίωνα,  δεν ήταν εννιαία.  Αρκετοί τροβαδούροι ήταν ευγενείς και κατείχαν γη. Κάποιοι, άλλοι άνηκαν στην ανώτερη αριστοκρατία. Συγκεκριμένα ο πρώτος γνωστός τροβαδούρος που εμφανίστηκε στις αρχές του 12ου αιώνα ήταν ο Guillaume IX d’Aquitaine, κόμης του Poitiers και  δούκας της Aquitaine (1071-1127), πλούσιος και ισχυρός φεουδάρχης.  Συνίθιζε να γράφει τα τραγουδια του σε δημοτική λαϊκή γλώσσα. Στο έργο του βρίσκουμε όλα τα θέματα των μεταγενέστερων ποιητών και ήταν εκείνος που έθεσε τις βάσεις της οξιτανικής ερωτικής ποίησης εισάγοντας τον ευγενή, τον ιπποτικό έρωτα. Οσοι δεν είχαν γη, όπως οι Marcabru Guiraut de Bornelh οι ζονγκλέρ  Cercamon, Albertet, Pistoleta, ο Guillaume Augier, αλλά και ο διάσημος τροβαδούρος  Bernart de Ventadour, έβρισκαν προστάτες ευγενείς που τους  υποστήριζαν οικονομικά και κοινωνικά. Μιά άλλη κατηγορία,  όπως ό Μοναχός του  Montaudon προερχόταν απο τις τάξεις του κλήρου. Τέλος υπήχε και μια μικρή ομάδα τροβαδούρων, όπως οι Folque de Marseille, Peire Vidal, Peire Ramon de Tolosa και ο Aimeric de Perguilhan, που ήταν έμποροι και  μέλη της αστικής τάξης των πόλεων.[3].

Η Aliénor d'Aquitaine, βασίλισσα της γαλλίας τη περίοδο 1137-1152 και μετέπειτα της Αγγλίας,  εγγονή του Guillaume IX d'Aquitaine, συναναστρέφεται στο παλάτι  της στο  Poitiers, τροβαδούρους. Ανάμεσα τους ήταν και ο διάσημος  λυρικός ποιητής  Bernard de Ventadour.  Θέτοντας υπό τη προστασία της τους λυρικούς ποιητές, η Aliénor  προκάλεσε τομή στα ήθη των βασιλικών αυλών. Στη παλάτι της, γυναίκες ευγενικής καταγωγής και τροβαδούροι τραγουδούσαν, συζητούσαν μεταξύ τους  κι επιδιίωκαν να γοητεύσουν ο ένας τον άλλο προτάσσοντας τη πνευματική τους καλλιέργεια. Χαρακτηριστικό θέμα συζήτησης αποτελούσε:  το αν είναι δυνατό να υπάρξει  έρωτας εντός γάμου, όταν η ερωτική πράξη είναι απλά μια υποχρέωση και όχι το αποτέλεσμα της ελεύθερης επιλογής των ανθρώπων.

Οι συζητήσεις αυτές, μαρτυρούν την ανάδυση της έννοιας της ατομικότητας,  σε μια εποχή όπου στην Ευρώπη, όπως και  άλλού, το άτομο απέναντι στη συλλογικότητα καταργείται: Υπάρχει μόνο η οικογένεια, η φυλή ή το κράτος.  Σε ένα τέτοιο πλαίσιο, η Aliénor και οι αδερφές της έδωσαν το πρώτο χτύπημα στις καθολικές κοινωνικές συμβάσεις, διεκδηκώντας το δικαίωμα να αγαπήσουν και να παντρευτούν το άτομο της επιλογής τους. Πρόκειται για τη πρώτη μάχη  που καταγράφεται στη χριστιανική δύση από τη πλευρά των γυναικών. ¨Ηταν ένας αγώνας που δόθηκε πριν από την εμφάνιση μορφωμένων, συγγραφέων και ποιητριών που αμφισβήτησαν το κοινωνικό ρόλο του φύλου τους. Μεταξύ αυτών, εξέχουσα θέση έχει η διάσημη για την εποχή της ποιήτρια Christine de Pisan, η πρώτη γυναίκα στη Γαλλία που ζεί  τη περίοδο του ύστερου μεσαίωνα, απο τα γραπτά της. Στόχος έμφυλων διακρίσεων κι αποκλεισμού, από τους κυρίαρχους πανεπιστημιακούς και εκκλησιαστικούς κύκλους, παρά τη μεγάλη επιτυχία των κειμένων της,  στηλίτευσε με το έργο της, την ανισότητα των δύο φύλων την οποία απέδιδε όχι στη φύση, όπως θεωρούσαν τότε. Αλλά στην παιδεία, στην εικόνα που είχαν οι ίδιες οι γυναίκες για τον εαυτό τους και στο γεμάτο μισογυνισμό κυρίαρχο ανδρικό λόγο[4].   

 Μια βασική δραστηριότητα των τροβαδούρων  που σύχναζαν τόσο στην αυλή της Aliénor d’aquitain όσο και αλλού, ήταν τα περίφημα μαθήματα αγάπης. Στο πλαίσιο των μαθημάτων αυτών, παρουσιάζονταν στη κρίση μιας  επιτροπής κατά τα πρότυπα της δικαστικής εξουσίας, ερωτήματα σχετικά με το Δίκαιο και τον Ερώτα. Αυτά ακριβώς τα μαθήματα θα ενσωματωθούν αργότερα, το 1323 στην Ακαδημία των λουλουδένιων παιχνιδιών της Τουλούζης, της παλαιότερης φιλολογικής λέσχης του δυτικού κόσμου[5]. 

Σε ότι αφορά τα κοινωνικά συμφραζόμενα της ποίησης των τροβαδούρων, αξίζει να σημειωθεί ότι στα ποίηματα τους αφηγούνται ερωτικές ιστορίες ανθρώπων διαφορετικών κοινωνικών τάξεων. Οι γυναίκες κυρίως, στις οποίες απευθύνονταν, ήταν κοινωνικά ανώτερες και παντρεμένες[6].   Ανατρέπονται επομένως οι όροι αντίληψης και λειτουργίας της οικογένειας και αμφιβητείται ρητά η κατεστημένη  κοινωνική διαστρωμάτωση. Ειδικά όταν στο πλαίσιο αυτης της αναπαράστασης η εκπλήρωση της ερωτικής επιθυμίας, μεταφράζεται σε κάποια κοινωνική κινητικότητα.  Και στο σημείο αυτό η κοινωνική  καταγωγή των ποιητών παίζει ένα ρόλο, αν και ακριβώς επειδη δεν είναι ενιαία θα πρέπει ο ρόλος αυτός να εξεταστεί ξεχωριστά σε κάθε περίπτωση.  Η ανάδυση της ποίησης των τροβαδούρων συνδέεται με τις κοινωνικές εξελίξεις και ανακατατάξεις που συντελούνται στο μεσαίωνα με την εμφάνιση της αστικής τάξης. Ο πολιτικός αποκλεισμός της τελευταίας τη φέρνει αντιμέτωπη τόσο με τους ευγενείς όσο και με την εκκλησία. Ταυτόχρονα τα έργα των τροβαδούρων μοιάζουν να αντικατοπτρίζουν και τις κοινωνικές εντάσεις που προκαλούνταν στο εσωτερικό της αριστοκρατίας, ανάμεσα στους λιγότερο  εύπορους οικονομικά ευγενείς και στους πιο ισχυρούς φεουδάρχες[7].

Ο πολιτικός αποκλεισμός και η ανισσότητα μεταξύ των διαφόρων κοινωνικών στρωμάτων που διεκδικούν μερίδιο εξουσίας, ως αναπαράσταση στα έργα των τροβαδούρων, διεκδικεί μια λύση. Και αυτή δίνεται μέσα απο  τη κατασκευή μιας  ενιαίας τάξης, μιας ιδανικής τάξης, που όπως ακριβώς και στη περίπτωση του ιδανικού έρωτα, καταργεί τους επιμέρους διαχωρισμούς των ανθρώπων. Ως προς το σημείο αυτό οι αφηγήσεις τους είναι χαρακτηριστικές[8]: Ο επίδοξος και κοινωνικά κατώτερος εραστής, υποτάσσεται ολοκληρωτικά στην αγαπημένη του και δεσμεύεται να την υπηρετεί κατα τα πρότυπα της φεουδαλικής υποτέλειας[9]. Η γυναίκα σαν επικυρίαρχος, έχει τη δυνατότητα, αν το επιθυμεί  να επιβραβευσει τον ιππότη της, δείχνοντας του έλεος. Αν τον αποδεχτεί, τότε εκείνος την υπηρετεί με όρκο πίστης, στη ζωη και στο θάνατο, όπως ακριβως ένας υποτελής τον ιππότη του. Η σύμφωνία αυτή μεταξύ των δύο πλευρών, είναι σαφώς προϊόν ελεύθερης βούλησης. Και η κατοχύρωση της ελεύθερης βούλησης είναι βασικό στοιχείο οποιασδήποτε μορφής χειραφετησης προσωπικής, κοινωνικής και πολιτικής.
















Για τον ευγενή έρωτα  La fin' amor: chants de troubadours XIIe et XIIIe siècles / trad. de la langue d'oc par Jean-Claude Marol Paris : Éd. du Seuil, 1998












Guillaume IX d'Aquitaine, παπούς της Αλιενόρ βασίλισσας της Γαλλίας. θεωρείται ο 1ος τροβαδούρος πού γράφει σε λαϊκή δημώδη οξιτανική γλώσσα. Γεννήθηκε το 1071 και πέθανε το 1126

Δεν υπάρχουν σχόλια:

πόσοι μας διάβασαν: