Μία απάντηση στην αστική ιστοριογραφία της Γαλλικής Επανάστασης σχετικά με τα πραγματικά αίτια του πραξικοπήματος της 9ης Θερμιδόρ (Thermidor) του Έτους ΙΙ[1] της Δημοκρατίας (27 Ιουλίου 1794).

του Θανάση Γάλλου

          Η 9^η Θερμιδόρ είναι μία από τις ελάχιστες αυτές ημερομηνίες στην παγκόσμια ιστορία η οποία ενέχει κάτι παραπάνω από τη θέση μίας συμβατικής περιοδολόγησης. Ολοκληρώνει μία περίοδο που έχει αλλάξει αμετάκλητα ολόκληρη την ανθρώπινη ιστορία, με τους αμείλικτους όρους μίας ατομικής βόμβας. Έχει ήδη γεννήσει το όραμα του κάθε επαναστάτη και τον εφιάλτη κάθε εξουσίας του μέλλοντος. Έχει γεννήσει τη σύγχρονη πολιτική. Ο τρόμος που διαγράφηκε τόσο στα μάτια των ευρωπαϊκών μοναρχιών όσο και σε αυτά της αστικής πρωτοπορίας της Επανάστασης, έδωσε το όνομα του στην περίοδο που τελειώνει την 9^η Θερμιδόρ: είναι η περίοδος της Τρομοκρατίας, όπως ονομάστηκε από την αστική ιστοριογραφία, που πήρε διαστάσεις μυθολογίας φρίκης ή θαυμασμού ανάλογα με την οπτική γωνία. Για τους απανταχού επαναστάτες ταυτίστηκε με το λαϊκό ριζοσπαστισμό ενώ οι αστοί συνειδητοποίησαν ότι αν ανέτειλλε ξανά ο ήλιος του 1793, θα φώτιζε πλέον ένα μη αστικό μέλλον.

         Έχουμε συνηθίσει να θεωρούμε τη Γαλλική Επανάσταση ως το πρότυπο της αστικοδημοκρατικής επανάστασης. Σίγουρα, η Επανάσταση ξεκίνησε με ένα τμήμα της αστικής τάξης στην πρωτοπορία και κατέληξε αστικά, ωστόσο η ιστορική «ανωμαλία» της Τρομοκρατίας μας προκαλεί δυσκολίες στο να αποδεχτούμε συνολικά αυτό το εξελικτικό σχήμα. Μία οπτική ορίζει την Τρομοκρατία ως αστική, υπό την έννοια ότι οι μάζες χρησιμοποιήθηκαν από την αστική πρωτοπορία προκειμένου να τσακίσουν την αντεπανάσταση. Δεν έγινε ποτέ υπαρκτός ο κίνδυνος να χαθεί ο έλεγχος από τα χέρια της; Αυτό είναι το πρώτο ερώτημα πίσω από το οποίο κρύβεται ένα μέρος των αιτιών της 9^η Θερμιδόρ. Και αν ήταν Τρομοκρατία του αστικού κράτους προκειμένου να διασωθεί η Επανάσταση, τότε γιατί η Τρομοκρατία δαιμονοποιήθηκε και από τις άρχουσες αστικές (πέρα από τις αριστοκρατικές) τάξεις της Ευρώπης καθ’όλη τη διάρκεια του 19^ου αιώνα; Πίσω από το δεύτερο αυτό ερώτημα, ακόμα περισσότερο, κρύβονται τα πραγματικά αίτια της 9^ης Θερμιδόρ.

             Zήτημα πρώτο: Ένα μύθος αρχίζει να οικοδομείται ήδη από τις πρώτες μέρες τις 9^ης Θερμιδόρ και διατηρήθηκε σε όλη τη διάρκεια του 19^ου αιώνα (με φωτεινή εξαίρεση τον Francois Mignet που αντιλαμβάνεται τα στάδια ριζοσπαστικοποίησης της Επανάστασης καθώς και τα όρια της[2]): Ο Ροβεσπιέρος και η ομάδα του έπεσαν λόγω της κούρασης και της αγανάκτησης που προκάλεσαν οι ακρότητες της Τρομοκρατίας. Ωστόσο, ο ίδιος ο Ροβεσπιέρος ήταν, τόσο ανάμεσα στους Ιακωβίνους[3] όσο και μέσα στην Επιτροπή Κοινής Σωτηρίας,[4] από τους μετριοπαθέστερους οπαδούς της Τρομοκρατίας και τη χρησιμοποιούσε μόνο ως έκτακτο μέτρο λόγω του πολέμου, της εισβολής και της αντεπανάστασης. Ο Saint-Just ήταν πιο παθιασμένος (ίσως και λόγω του νεότερου της ηλικίας του) οπαδός της, γιατί ο πρώτος τη χρησιμοποιούσε ως πολιτικό όπλο πρώτα και κύρια ενώ ο δεύτερος ως μέσο ασφυκτικής κοινωνικής πίεσης. Όπως και να το κάνουμε ο Ροβεσπιέρος βρισκόταν συνέχεια στο Παρίσι ενώ ο Saint-Just σχεδόν όλη  του τη θητεία στο Υπουργείο Πολέμου την πέρασε στα σύνορα ως αντιπρόσωπος της Επαναστατικής Κυβέρνησης στο μέτωπο. Έχει ειπωθεί ότι ο Ροβεσπιέρος υπήρξε η “συνείδηση της Τρομοκρατίας”, ενώ ο Saint-Just η “ψυχή της”. Ένα δεύτερο στοιχείο που πρέπει να τεθεί είναι ο σαφέστατα, αν όχι ύποπτος, τουλάχιστον “αφελής” ρόλος πολλών εξτρεμιστών σε όλα τα ζητήματα που ανέδειξε η Επανάσταση. Ο Ηebert[5] που καθοδηγούσε την Κομμούνα[6] και έβγαζε πύρινους λόγους κατά των αστών χαρακτηρίζεται πλέον ως βασιλικός πράκτορας ακόμα και από φιλελεύθερους ιστορικούς της Επανάστασης[7], πολλοί αποχριστιανιστές που κατακεραύνωναν το Ροβεσπιέρο για τις μετριοπαθείς, κατ' αυτούς, θέσεις που ο τελευταίος υιοθέτησε όσον αφορά το θρησκευτικό ζήτημα, αποδείχτηκαν κερδοσκόποι και καταχραστές (όπως ο Francois Chabot) που καταλήστευαν το δημόσιο και παραποιούσαν τα διατάγματα διάλυσης της Εταιρείας των Ανατολικών Ινδιών.[8] Και κυρίως αυτό που αναδεικνύει το μέγεθος της διαστρέβλωσης της αστικής ιστοριογραφίας γύρω από την περίοδο της Τρομοκρατίας, είναι το κομβικό αλλά άγνωστο γεγονός ότι η ηγετική συνωμοτική ομάδα της 9ης Θερμιδώρ που ανέτρεψε τους ροβεσπιερικούς, αυτοί που “ούρλιαζαν” κατά του “τυράννου Μαξιμιλιανού” στην Εθνοσυνέλευση την παραμονή του πραξικοπήματος, ήταν αυτοί που υπήρξαν οι πραγματικοί εξτρεμιστές τρομοκράτες, αυτοί που έδωσαν στην αστική ιστοριογραφία όλα τα εργαλεία, όλα τα όπλα προκειμένου να διαστρεβλώσει και να προσδώσει διαστάσεις τερατώδους μυθολογίας στην περίοδο της Τρομοκρατίας: ο Barras στην Τουλόν, ο Fouche και ο Collot d’Herbois στη Λυών, ο Freron στην Τουλούζ, ο Τallien στη Μασσαλία, ο Carrier στη Ναντ. Και κάτι που μοιάζει με λεπτομέρεια, αλλά για τον ιστορικό έχει τεράστια αποκαλυπτική σημασία. Όλοι τους είχαν ανακληθεί στο Παρίσι, κατηγορούμενοι για ακρότητες, συνοπτικές εκτελέσεις χωρίς δίκη, διαφθορά και άλλα, λίγο πριν από την 9η Θερμιδώρ. Κάποιοι, όπως ο Carrier, θα περνούσαν από δίκη, κάποιοι άλλοι, όπως ο Fouche, κρύβονταν. Αυτοί ήταν οι επικεφαλείς του πραξικοπήματος. Οι εξτρεμιστές της ιακωβινικής ακροαριστεράς. Πως λοιπόν μπορούμε να μιλάμε για ανατροπή της Τρομοκρατίας; Ανατράπηκε η Τρομοκρατία από τους τρομοκράτες; Κάτι άλλο συμβαίνει εδώ. Διότι δεν προχώρησαν στην κίνηση αυτή από μόνοι τους. Συμμάχησαν με την μετριοπαθέστατη (έως φιλομοναρχική) αστική Δεξιά, κύριος εκφραστής της οποίας στην Επιτροπή Κοινής Σωτηρίας ήταν ο Carnot. Παράλληλα, ο ηγέτης του κέντρου στην Επιτροπή Barere μαζί με τον ριζοσπάστη Billaud-Varenne ο οποίος είχε επιβληθεί στην Επιτροπή, μαζί με τον Collot d’Herbois, απευθείας από τους Αβράκωτους και την Κομμούνα, οργάνωσαν το πραξικόπημα. Με ποια σκοπιμότητα συμμάχησε η ιακωβινική ακροαριστερά με τη φιλομοναρχική αστική δεξιά; Ο τυχοδιωκτισμός και η έλλειψη συγκροτημένου κοινωνικού προγράμματος των τρομοκρατών, οι οποίοι αναλώνονταν σε πράξεις στείρου ρεβανσισμού, συνάντησε τον τρόμο της μετριοπαθούς αστικής δεξιάς απέναντι στην ηγετική τριανδρία Ροβεσπιέρου, Saint-Just και Couthon και κάποιων λίγων επιπλέον που τους ακολουθούσαν. Τι τους τρομοκράτησε τόσο; Πίσω από αυτό το ερώτημα βρίσκονται τα πραγματικά αίτια της 9ης Θερμιδώρ. Το επιχείρημα των τρομοκρατικών ακροτήτων έχει ήδη απορριφθεί, πρώτον διότι όπως είπαμε οι υπεύθυνοι για τις πράξεις αυτές και οι επικεφαλείς του πραξικοπήματος ήταν οι ίδιοι άνθρωποι και, δεύτερον, γιατί η Τρομοκρατία δεν έπαψε μετά την πτώση του Ροβεσπιέρου. Απλά άλλαξε στόχους, παρέμεινε όμως το κύριο μέσο εξόντωσης των πολιτικών αντιπάλων. Από ιακωβινική Τρομοκρατία έγινε Λευκή Τρομοκρατία.[9] H αιτία ήταν  η ανακοίνωση των διαταγμάτων του Ventose.[10] Μια νομοθεσία κοινωνικού χαρακτήρα, η οποία συντάχθηκε κατά κύριο λόγο από τον Saint-Just, που απαιτούσε τη διανομή των κατασχεθέντων γαιών των εμιγκρέδων στους Αβράκωτους (sans-culottes)[11] και η οποία προοιώνιζε το πέρασμα από την πολιτική στην κοινωνική δημοκρατία, προβλέποντας ακόμα και τη σταδιακή μετατόπιση της ιδιοκτησίας των μέσων παραγωγής από την επιχειρηματική αστική τάξη στα μικροαστικά στρώματα. Αυτό ήταν και το όραμα της τριανδρίας. Να οικοδομήσει μία δημοκρατία απείρων ελεύθερων μικροϊδιοκτητών. Η προώθηση μιας τέτοιας νομοθεσίας η οποία σήμαινε μία μαζική αναδιανομή της ιδιοκτησίας σήμανε συναγερμό στους κόλπους της αστικής τάξης. Ο κίνδυνος απώλειας του ελέγχου της ηγεσίας ήταν πλέον υπαρκτός. Ο κοινωνικός πόλεμος άρχιζε να παίρνει πλέον άλλα χαρακτηριστικά.[12] Αυτό σφράγισε τη μοίρα των τριών. Τα υπόλοιπα είναι ιστορία.

                Και κάτι τελευταίο: για να καταλάβουμε ποιοι είναι οι πραγματικοί τρομοκράτες, που καλύπτονται από ένα ψευτοδημοκρατικό μανδύα, φέρνουμε το εξής παράδειγμα. Τα επίσημα θύματα της Τρομοκρατίας στη Γαλλία την περίοδο Ιουνίου 1793 - Ιούλιου 1794 ήταν περίπου 17.000 άνθρωποι. Τα ανεπίσημα ανεβάζουν το νούμερο σε 35.000-40.000. Ωστόσο, το 52% των εκτελέσεων, δηλαδή πάνω από τις μισές, έγιναν στη Βανδέα και 19% έγιναν στη Λυών.[13] Δηλαδή σχεδόν τα τρία τέταρτα των εκτελέσεων έγιναν σε περιοχές που η αντεπανάσταση είχε πάρει ανοιχτά τα όπλα. Και όλα αυτά εν μέσω πολέμου, ξένης εισβολής και ομοσπονδιακής εξέγερσης. Ακόμα και έτσι οι ακρότητες οδήγησαν σε ανάκληση των αντιπροσώπων της Συμβατικής. Το 1871, ποιος ξέρει πόσοι Κομμουνάροι σκοτώθηκαν στις μάχες; Χιλιάδες σφαγιάστηκαν μετά από αυτές: η κυβέρνηση των Βερσαλλιών παραδέχτηκε ότι δολοφονήθηκαν ή εκτελέστηκαν 17.000, αλλά ο πραγματικός αριθμός θα πρέπει να είναι πολύ μεγαλύτερος.[14] Και όλα αυτά μέσα σε μερικές μέρες όχι σε 14 μήνες! Επικεφαλής της κυβέρνησης και υπεύθυνος των σφαγών που ακολούθησαν μετά την πτώση της Κομμούνας ήταν ο Τhiers, ο οποίος στο έργο του «Iστορία της Γαλλικής Επανάστασης» (1823-1827) χαρακτηρίζει τον Ροβεσπιέρο ως “τυραννικό κτήνος”...Δε μου αρέσει η στατιστική προσέγγιση της ιστορίας και η μηχανιστική αντίληψη που μπορεί αυτή να αναδεικνύει, όμως κάποιες φορές οι αριθμοί ξεγυμνώνουν την υποκρισία. Αυτά.

---

[1] Το Έτος ΙΙ της Πρώτης Γαλλικής  Δημοκρατίας, το περίφημο Έτος της  Τρομοκρατίας. Η Συμβατική εγκαθίδρυσε τη Δημοκρατία στις 20 Σεπτεμβρίου 1792 και στις 22 Σεπτεμβρίου 1792 ξεκίνησε η νέα χρονολόγηση του Έτους Ι της Γαλλικής Δημοκρατίας (σε αντίθεση με την εποχή της μοναρχίας). Οι παραδοσιακοί μήνες αντικαταστάθηκαν από καινούργιους, οι οποίοι σχετίζονταν με τις αγροτικές εργασίες, τις εποχές του χρόνου, τους συμβολισμούς της φύσης (Vendemiaire, Brumaire, Frimaire, Nivose, κ.ο.κ). Κάθε νέο έτος ξεκινούσε στις 22 Σεπτεμβρίου. Κάθε μήνας είχε 30 μέρες, ενώ τον χρόνο συμπλήρωναν πέντε μέρες-γιορτές, οι λέγόμενες “Αβρακωτίδες”, ενώ αντικαταστάθηκαν οι Κυριακές από τη “Δεκάτη” (Decadi).  Η Πρώτη Γαλλική Δημοκρατία τερματίστηκε στις 2 Δεκεμβρίου 1804, με την αυτοανακήρυξη του Ναπολέοντα Βοναπάρτη ως  Αυτοκράτορα (Σήμερα διανύεται η Πέμπτη Γαλλική Δημοκρατία).

[2] F. MIGNET, Ιστορία της Γαλλικής Επανάστασεως, Τόμος Α', σελ. 185: “Οι Γιρονδίνοι σαν κόμμα προστέθηκαν στον κατάλογο των νικημένων κομμάτων και, συνεπώς, των εχθρικών προς τη Δημοκρατία. Όπως μετά τις 10 Αυγούστου (1792) η δημοκρατία τσάκισε τους συνταγματικούς (μοναρχικούς), έτσι και μετά τις 31 Μαΐου (1793) η τρομοκρατία θριάμβευσε κατά των μετριοπαθών δημοκρατικών.”

[3] Ιακωβίνοι (Jacobins):  Η Λέσχη των Ιακωβίνων ιδρύθηκε επίσημα το 1790, όταν φιλελεύθεροι βουλευτές και εύποροι εξωκοινοβουλευτικοί άρχισαν να συνεδριάζουν από κοινού στο παλιό μοναστήρι των Ιακωβίνων στο Παρίσι. Η σύνθεση της Λέσχης -η οποία λειτουργούσε ως ομάδα άσκησης πολιτικής πίεσης- άλλαξε οριστικά με τη βαθμιαία εισχώρηση δημοκρατικών στοιχείων από τα μέσα του 1791. Στο απόγειο της ιακωβινικής ισχύος αριθμούσε πάνω από 2000 λέσχες σε όλη τη Γαλλία με περίπου 100.000 μέλη. Έχει χαρακτηριστεί και ως το πρώτο ένοπλο κόμμα.

[4] Η περίφημη Επιτροπή Κοινής Σωτηρίας (Comite de Salut Public, συγκροτήθηκε στις 6 Απριλίου 1793, παίρνοντας τη θέση της Comite de Defense Generale. Θεωρητικά ήταν μία από τις επιτροπές της Συμβατικής, κατά τη διάρκεια της Τρομοκρατίας όμως μετατράπηκε στο πραγματικό πολεμικό συμβούλιο της Επαναστατικής Γαλλίας.

[5] Εμπέρ (Hebert), Εμπερτιστές (Ηebertists): αγωνιστές του Hebert, ριζοσπάστη επαναστάτη με μεγάλη επιρροή στην Κομμούνα και μεγάλη υποστήριξη από τους Αβράκωτους. Ο Εμπέρ εξέδιδε την εφημερίδα Ο Μπάρμπα Ντυσέν (Pere Duschesne), εμπνευσμένος από τον λαϊκό ήρωα κωμωδιών του θεάτρου, δημοφιλή ήδη από τις παραμονές της Επανάστασης, εκφραστή των μαζών, το όνομα του οποίου ενέπνευσε τίτλους επαναστατικών εντύπων, όπως αυτής του Εμπέρ, γνωστής για το άτεχνο και ωμό ύφος των άρθρων της. Η εφημερίδα Ο Μπάρμπα Ντυσέν, όργανο των Εμπερτιστών, έσβησε μαζί τους την άνοιξη του 1794.

[6] Κομμούνα (Commune): Αρχικά οργανώθηκε ως Γενικό Κοινοτικό Συμβούλιο του Παρισιού, μετά την 10^η Αυγούστου 1792 όμως, αναδιαρθρώθηκε πλήρως με τη συμμετοχή λαϊκών αγωνιστών και ριζοσπαστών αστών, και  μετατράπηκε σε πραγματικό κεντρικό συμβούλιο των αντιπροσώπων των επαναστατικών επιτροπών των τομέων, μέχρι τη διάλυση της, λίγο μετά την 9^η Θερμιδώρ. Ο τίτλος σταδιακά εξαφανίστηκε και επανεμφανίστηκε, για λίγο, το 1848 και το 1871. Βλέπε και G. RUDE, The Crowd in the French Revolution, σελ. 254.

[7]  F. FURET και D. RICHET, Η Γαλλική Επανάσταση, σελ. 279, Εκδόσεις Εστία, Αθήνα, 1997.

[8]   G. LEFEBVRE, Η Γαλλική Επανάσταση, σελ. 399-404, Εκδόσεις ΜΙΕΤ, Αθήνα 2003.

[9] Λευκή Τρομοκρατία: Οι διώξεις που εξαπέλυσαν οι Θερμιδοριανοί σε όλη τη χώρα με στόχο την αποσάρθρωση του Ιακωβινικού επαναστατικού μηχανισμού. Ξεκίνησε με τη σφαγή των Ιακωβίνών της Λυών στις 14 Pluviose του Έτους ΙΙΙ (2 Φεβρουαρίου 1795).

[10]        Τα διατάγματα του Ventose προτάθηκαν στις 26 Φεβρουαρίου και 3 Μαρτίου (8 και 13 του μήνα Ventose) 1794 στη Συμβατική από τον Saint-Just και υποστηρίχτηκαν από τον Ροβεσπιέρο, χωρίς όμως να βρουν μεγάλη υποστήριξη, και χωρίς να έχουν τη δυνατότητα να τα εφαρμόσουν μέσα σε λίγους μήνες. Ωστόσο η πρόταση τους ταρακούνησε την αστική πρωτοπορία της Επανάστασης, καθώς βρήκε, όπως είναι λογικό, μαζική υποστήριξη από τα μικροαστικά στρώματα.

[11] Αβράκωτοι (Sans-Cullotes): Οι «χωρίς κυλόττα», αυτοί που δε φορούσαν το στενό κομψό παντελόνι των ευγενών. Αυθόρμητος αυτοορισμός του λαϊκού κινήματος που αποτελείτο από μικρούς τεχνίτες και μισθωτούς εργάτες του Παρισιού. Ο όρος μπορεί να φαίνεται αόριστος σε σχέση με το σημερινό κοινωνιολογικό λεξιλόγιο, ωστόσο ανάλογα με τις κοινωνικές συνθήκες της εποχής, έχει μία ξεκάθαρη ταξική αναφορά: το κοινό μίσος για την αριστοκρατία. 

[12] Α. MATHIEZ, Ιστορία της Γαλλικής Επανάστασης, σελ. 168: “Η αντίθεση των προγραμμάτων προδίδει θεμελιώδη αντίθεση συμφερόντων και σχεδόν πάλη τάξεων. Η Κομμούνα και οι Ορεινοί, που προέρχονται από αυτήν, αντιπροσωπεύουν τις λαϊκές τάξεις (τεχνίτες, εργάτες, καταναλωτές) που υποφέρουν από τον πόλεμο κι απ' τις συνέπειες του: απ'την ακρίβεια της ζωής, την ανεργία, την αστάθεια στα μεροκάματα. Η Συνέλευση και οι Γυρονδίνοι, οι κληρονόμοι της, αντιπροσωπεύουν την μπουρζουαζία των εμπόρων και των ιδιοκτητών, που εννοούν να υπερασπίσουν την ιδιοκτησία τους ενάντια στους περιορισμούς, στα εμπόδια και στις επιτάξεις που την απειλούν. Πάλη δραματική που παίρνει όλες τις μορφές και που πρέπει να την παρακολουθήσουμε στις λεπτομέρειες της για να συλλάβουμε όλη την περίπλοκη υφή της.”

[13] Albert Soboul, Η Γαλλική Επανάσταση, σελ. 86, Εκδόσεις Ι.Ν. Ζαχαρόπουλος, Αθήνα, 1967.

[14] E. J. Hobsbawm, Η Εποχή του Κεφαλαίου 1848 - 1875, Aθήνα 1994, σελ. 254.