Ριζοσπαστικό κείμενο του Νεοελληνικού Διαφωτισμού,στο φως μετά από 220 χρόνια

Πηγή: ΑΠΕ-ΜΠΕ
 

Περισσότερο από δύο αιώνες μετά την πρώτη έκδοσή του, έρχεται στο φως ένα πολύτιμο τεκμήριο της πιο ριζοσπαστικής έκφανσης του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Πρόκειται για το έργο Απάντησις Ανωνύμου προς τους άφρονας αυτού κατηγόρους επ' ονομασθείσα περί θεοκρατίας του μείζονος (αν και παραγνωρισμένου) στοχαστή Χριστόδουλου Παμπλέκη, του μοναδικού Έλληνα φιλοσόφου της εποχής που απέρριψε τη δογματική αλήθεια με λογικά επιχειρήματα.

Δεν είναι τυχαίο, ότι το κείμενο έμεινε στην αφάνεια για όλο αυτό το διάστημα, αφού αμέσως μετά την έκδοσή του το Πατριαρχείο μερίμνησε για τη συλλογή και καταστροφή όλων των αντιτύπων. Από το ένα και μοναδικό γνωστό διασωθέν αντίτυπο είχαν δημοσιευθεί μόνο σπαράγματα στη βιβλιογραφία των Λαδά – Χατζηδήμου και στην ανθολογία του Νίκου Ψημμένου. Ευτυχώς, μετά από πολύχρονες περιπέτειες, το σημαντικό αυτό κείμενο επανεκδόθηκε σε έναν τόμο από τις εκδόσεις Κουλτούρα, με εκτενή εισαγωγή και σχόλια του καθηγητή Πολιτικής Επιστήμης του ΕΚΠΑ Πασχάλη Κιτρομηλίδη

Ο Χριστόδουλος Παμπλέκης υπήρξε ένα από τα πιο φωτεινά παραδείγματα της πνευματικής ανόδου του ελληνισμού στην όψιμη τουρκοκρατία. Φιλομαθής και οξύνους, μετά τη φοίτησή του στην Αθωνιάδα υπό τη σχολαρχία του Ευγένιου Βούλγαρη, θα δοκιμάσει την τύχη του στις δυτικοευρωπαϊκές παροικίες, κυρίως στη Βιέννη και τη Λειψία, όπου και θα βιοποριστεί ως διορθωτής κειμένων και καθηγητής Ελληνικών. Εκεί είχε την ευκαιρία να γνωρίσει το πνεύμα της Εγκυκλοπαιδείας και τις ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης, στοιχεία που διαμόρφωσαν εν τέλει την φιλοσοφική και ιδεολογική του σκευή.

Η διαμάχη με τους συντηρητικούς κύκλους αρχίζει με την κυκλοφορία (1786) του έργου του Περί φιλοσόφου, φιλοσοφίας, φυσικών, μεταφυσικών, πνευματικών καί θείων αρχών, το οποίο βασίζεται σε μεγάλο βαθμό σε απόψεις των Γάλλων Εγκυκλοπαιδιστών, μεταφέροντας τη δυναμική της νεωτερικής φιλοσοφίας και επιστήμης και αμφισβητώντας την υπεροχή της παραδοσιακής φιλοσοφίας και θεολογίας. Ο Ευγένιος Βούλγαρης καταδίκασε το 1790 το βιβλίο του πρώην μαθητή του, ενώ στις αρχές του 1793 κυκλοφόρησε η υβριστική σάτιρα Ακολουθία ετεροφθάλμου και αντιχρίστου Χριστοδούλου του εξ Ακαρνανίας, ένας λίβελος που ανήκε πιθανότατα στον επίσκοπο Πλαταμώνος Διονύσιο ή στον ανιψιό του Δημήτριο Γοβδελά.

Ο Παμπλέκης απάντησε με το Περί θεοκρατίας, το οποίο δεν ευτύχησε να δει τυπωμένο. Πέθανε λίγες μέρες πριν από την κυκλοφορία του (30.08.1793) την οποία επιμελήθηκαν οι μαθητές του. Αυτό όμως δεν φάνηκε να «λυγίζει» τη σκληρότητα της εκκλησιαστικής αντίδρασης: ο πατριάρχης Νεόφυτος Ζ΄ τον αφόρισε μετά θάνατον στις 12 Νοεμβρίου 1793, με την έκδοση «φρικτού συνοδικού», το οποίο κυκλοφόρησε σε επιμέλεια του Δ. Γοβδελά το 1800 υπό τον τίτλο Ο εξωστρακισμός του ασεβούς Χριστοδούλου του μονοφθάλμου του εξ Ακαρνανίας.

Η επανέκδοση του έργου, περιλαμβάνει επίσης το κείμενο της Ακολουθίας (σσ. 61-112), καθώς και αυτό του Εξωστρακισμού(σσ. 229-299). Ιδιαίτερα σημαντική είναι η εισαγωγή (σσ. 9 – 60) του Πασχάλη Κιτρομηλίδη, ενός από τους λίγους Έλληνες επιστήμονες που ανέδειξαν το έργο του Παμπλέκη και τη συμβολή του στη διαμόρφωση του στίγματος της νεοελληνικής φιλοσοφίας τον 18ο αιώνα. Ήδη από το έργο του Νεοελληνικός Διαφωτισμός, οι πολιτικές και κοινωνικές ιδέες, που αποτέλεσε την ελληνική μετάφραση της διδακτορικής του διατριβής στο Harvard, ο Κιτρομηλίδης παρουσιάζει το έργο του Παμπλέκη πολύπλευρα και στην πραγματική του διάσταση, ως μια προωθημένη έκφανση της φιλοσοφικής κριτικής του Νεοελληνικού Διαφωτισμού προς την απολυταρχία και τον σκοταδισμό που κληροδότησε στο έθνος το μεσαιωνικό ανθρωπολογικό παράδειγμα και η πολύχρονη δουλεία. Η εισαγωγή του πληροφορεί τον αναγνώστη για το ιστορικό και πολιτικό συγκείμενο της εποχής που ζει και γράφει ο Παμπλέκης, ενώ παρέχει ακριβή στοιχεία για τη ζωή του και την παράδοση του κειμένου.

Στο κυρίως κείμενο του Περί θεοκρατίας (σσ. 113-228), ο Παμπλέκης αναλύει τις απόψεις του για την απαξία της δογματικής αλήθειας, καυτηριάζοντας το καθεστώς της θεοκρατίας, του καθορισμού δηλαδή του πολιτικού και ιστορικού γίγνεσθαι από την κοσμική εξουσία του κλήρου. Ακολουθώντας τα ανάλογα ιδεολογικά σχήματα του Διαφωτισμού, ο Παμπλέκης εντοπίζει σε αυτή τη δυστοπία τη βασικότερη αιτία για την πνευματική και ηθική κατάπτωση του ελληνισμού μετά την έλευση του χριστιανισμού, που κατέληξε στην υποδούλωση στους Οθωμανούς και διαιωνίζεται προκειμένου να διαφυλαχθούν τα προνόμια του ιερατείου. Ανασκευάζοντας τις κατηγορίες των αντιπάλων του, αντεπιτίθεται εστιάζοντας σε συγκεκριμένα πρόσωπα και ξεσκεπάζοντας σκοτεινές πτυχές της δράσης τους, αναφερόμενος συχνά με αφοπλιστική αθυροστομία σε παρεκβάσεις φαινομενικά αξιοπρεπών κληρικών. Αντικατοπτρίζοντας τις έντονες επιρροές που δέχεται από τον ντεϊσμό αλλά και την αντικληρική πολιτική των κυβερνώντων τότε Ιακωβίνων, ο Παμπλέκης απορρίπτει τον μυστηριακό χαρακτήρα της θρησκείας και την εγκυρότητα της αποκαλυπτικής γνώσης, αμφισβητεί την αγιότητα ως πρότυπο ανθρώπινης ύπαρξης και τοποθετεί τον ορθό λόγο και την πολιτική αρετή ως ύψιστες κοινωνικές αξίες. Παράλληλα, αποδίδει τη γένεση των θρησκειών σε πολιτική σκοπιμότητα, που αποσκοπούσε στη διαφύλαξη της πολιτικής ισχύος των αρχουσών τάξεων, ενώ παραθέτει και μια δική του ανάλυση περί της φύσης του θεού, αγγίζοντας σε πολλά σημεία τον σπινοζικό πανθεϊσμό.

Το βιβλίο κλείνει με το υστερόγραφο (σσ. 301-316), του καθηγητή Συγκριτικής Φιλοσοφίας της Θρησκείας του ΕΚΠΑ Μάριου Μπέγζου για τη θρησκευτική κριτική της θρησκείας.