«Αγνός μπολσεβίκος», «ερυθρός δικτάτωρ» ή «δαιμόνιος εβραίος»: ο Λ. Τρότσκι στον ελληνικό αστικό τύπο την περίοδο 1923-1930 και η επίδρασή του στο ΣΕΚΕ(Κ)

του Κώστα Παλούκη, 

στο περ. Μαρξιστική Σκέψη, τ. 8, Ιανουάριος – Μάρτιος 2013,

Εισαγωγή

Παρότι γνωρίζουμε αρκετά πλέον για τη δράση των τροτσκιστικών οργανώσεων στην Ελλάδα τη μεσοπολεμική περίοδο, αγνοούμε την προϊστορία της εικόνα του προσώπου του Τρότσκι και των ιδεών του τόσο μέσα ελληνικό επαναστατικό κίνημα την κρίσιμη περίοδο 1923-1927 όσο και στον ελληνικό αστικό πολιτικό κόσμο. Στο παρόν κείμενο επιχειρείται μια σύντομη ανασκόπηση του λόγου για τον Λέοντα Τρότσκι και της φιλοτεχνούμενης εικόνας του. Δεν πρόκειται για μια εξαντλητική παρουσίαση των απόψεων όλων των εφημερίδων, αλλά εστιάζουμε κυρίως στην αρθρογραφία μερικών σημαντικών βενιζελικών κυρίως εφημερίδων της εποχής (Εμπρός, Ελεύθερον Βήμα, Μακεδονία). Το πολιτικό χρώμα των εφημερίδων ωστόσο δεν αντιστοιχεί απαραίτητα σε ένα ενιαίο δημοκρατικό βενιζελικό κοινό, αφού ο βενιζελισμός της Θεσσαλονίκης διαφέρει από τον βενιζελισμό της Αθήνας. Για παράδειγμα ο προσφυγικός βενιζελικός κόσμος της συμπρωτεύουσας θα στελεχώσει την δεκαετία του 1930 την φασιστική ομάδα των 3Ε, ενώ η ίδια εφημερίδα Μακεδονία θα προβάλλει τους έλληνες χαλυβδόκρανους ως μια εν δυνάμει εναλλακτική λύση απέναντι στον κομμουνισμό κάτι που δε γίνεται  από το Ελεύθερο Βήμα. Η εικόνα από αυτή τη μερική έστω παρουσίαση του λόγου για τον Τρότσκι και την διαμάχη με τον Στάλιν καταδεικνύει την καταλυτική σημασία που είχε στον ελληνικό κοινωνικό σχηματισμό και τα μεσαία και ανώτερα αστικά στρώματα η ρωσική επανάσταση. Δείχνει την μεγάλη προσοχή που επέδειξε ο ελληνικός αστικός τύπος στο σοβιετικό πείραμα και την διαρκή αναμέτρηση με τον σοβιετικό «μύθο». Για τον βαθμό της επίδρασης όμως της ρωσικής επανάστασης στον ελληνικό κοινωνικό σχηματισμό χρειάζεται μια άλλη πιο διεξοδική έρευνα. Σε πολλές περιπτώσεις συνεξετάζουμε την τοποθέτηση του Ριζοσπάστη απέναντι στα ίδια γεγονότα. Βέβαια, ο Ριζοσπάστης του 1917-1920 δεν αντικατοπτρίζει την επίσημη θέση του ΣΕΚΕ.

Γενικά λοιπόν το πρόσωπο του Λέοντα Τρότσκι υπήρξε αρκετά οικείο στο ελληνικό κοινό. Για αυτό φρόντισε ιδιαίτερα ο ελληνικός αστικός τύπος ήδη από την εποχή της Οκτωβριανής επανάστασης. Η εικόνα που φιλοτεχνείται από τις αστικές εφημερίδες γύρω από το πρόσωπό του κατασκευάζει έναν μύθο για τον ρώσο επαναστάτη, ο οποίος διαπερνά τα εργατικά στρώματα του μεσοπολέμου με διαφορετικές προσλήψεις και αναγνώσεις από τους αρχικούς στόχους των αστικών εφημερίδων. Δηλαδή τα εργατικά στρώματα επαναξιολογούν την εικόνα του θετικά ή αρνητικά ανάλογα με την τοποθέτησή τους απέναντι στην Σοβιετική επανάσταση και τη σχέση τους με το συνδικαλιστικό κίνημα. Ο μύθος αυτός δεν είναι βέβαια η βασική αιτία της ανάδυσης ενός τόσο μαζικού τροτσκιστικού ρεύματος στην Ελλάδα, αλλά σίγουρα είναι μια σημαντική προϋπόθεση.

Ο «μαξιμαλιστής» ηγέτης

 Με πολύ μεγάλη προσοχή οι έλληνες δημοσιογράφοι εμπνεόμενοι από το δέος και το φόβο της επανάστασης και στη συνέχεια του νέου καθεστώτος μεταγράφουν ή δημοσιεύουν αυτούσια από την δυτικοευρωπαϊκή αρθρογραφία και ειδησεογραφία κάθε νέο που αφορά την Σοβιετική Ρωσία, το Μπολσεβίκικο Κόμμα και τους ηγέτες τους. Στην πλειονότητά τους όλες οι εφημερίδες, πάντα εχθρικές απέναντι στο σοβιετικό καθεστώς, παρουσιάζουν κατά την περίοδο της επανάστασης τον Τρότσκι ως συνηγέτη μαζί με τον Λένιν των «μαξιμαλιστών» κινηματιών[1]. Σε μια αντιστοιχία με τον επίσημο τύπο, ο φιλοβενιζελικός, δημοκρατικός και φιλοαντατικός Ριζοσπάστης της εποχής Πετσόπουλου διάκειται αρχικά μάλλον εχθρικά στην Οκτωβριανή επανάσταση των «μαξιμαλιστών» και στους δύο ηγέτες της, Λένιν και Τρότσκι, οι οποίοι ανέτρεψαν τον σοσιαλδημοκράτη φιλοαγγλογάλλο Κερένσκι εν μέσω του Μεγάλου Πολέμου. Στα 1919 ο Ευάγγελος Παπαναστασίου, στέλεχος του ΣΕΚΕ προερχόμενο από τις ΗΠΑ και μετέπειτα ηγέτης της οργάνωσης Κομμουνιστικής Ένωσης, θα γράψει για πρώτη φορά μια σειρά από άρθρα που παρουσιάζουν με έναν θετικό τρόπο τον Λένιν και τους μπολσεβίκους.[2] Δυστυχώς έχει διασωθεί μόνο ένα φύλλο από την εφημερίδα Εργατικός Αγών – της εφημερίδας που εξέφραζε επίσημα την περίοδο αυτή το ΣΕΚΕ(Κ) – γεγονός που περιορίζει σημαντικά την εικόνα μας πάνω στην κομματική αρθρογραφία.

Η άμεση ανάληψη της ευθύνης των Εξωτερικών Υποθέσεων της νέας επαναστατικής κυβέρνησης τον αναδεικνύουν σε μια κρίσιμη καμπή του Παγκοσμίου Πολέμου σε καθοριστικό παράγοντα όλων των μεγάλων γεγονότων. Ως εκ τούτου, εξελίσσεται πολύ σύντομα στην πλέον αναγνωρίσιμη φυσιογνωμία μεταξύ των μπολσεβίκων ηγετών, ιδιαίτερα την εποχή του εμφυλίου πολέμου[3]. Χαρακτηριστικά του κυρίαρχου ευρωκεντρικού αντικομμουνιστικού λόγου – όπου εβραϊσμός, κομμουνισμός, γαλλική επανάσταση, γερμανικός απολυταρχισμός συχνά δένονται σε ένα κοινό παρανομαστή – είναι τα σχόλια και οι επιθετικοί προσδιορισμοί που περιγράφουν το προφίλ των ηγετών της επανάστασης και ιδιαίτερα του Τρότσκι, αφού τόσο ο ρόλος του όσο και η καταγωγή του βοηθάνε σε τέτοιου είδους συνεκδοχές[4]. Μετά τη νίκη των μπολσεβίκων, η αρθρογραφία συνεχίζει να αναφέρεται στον Τρότσκι συνήθως ως επιτυχημένου οργανωτή του Κόκκινου Στρατού.[5]

Η εικόνα αυτή που φιλοτεχνείται για το πρόσωπό του λειτουργεί προφανώς θετικά μέσα στους ριζοσπαστικοποιημένους εργάτες και κατ’ επέκταση στους έλληνες κομμουνιστές. Η πίστωση προς το πρόσωπο του Τρότσκι της συνολικής προσπάθειας για τον τερματισμό του πολέμου και την επιβολή της ειρήνης, όσον αφορά την πορεία των συζητήσεων προς την συνθήκη του Μπρεστ – Λιτόφσκ, τον καταξιώνει αναμφισβήτητα ως κύριο εκφραστή της «ντεφαιτιστικής» πολιτικής των Μπολσεβίκων σε όλη την ελληνική «κοινή γνώμη» [6], ενώ στο πρόσωπό του χρεώνεται η διαμόρφωση ενός φιλογερμανικού και αντιαγγλικού-αντιγαλλικού κλίματος στη μετεπαναστατική Ρωσία. Μάλιστα, αναζητούν εναγωνίως να καταδείξουν τα υπόγεια ρεύματα που καθιστούν τη φύση του μπολσεβικισμού και του γερμανικού απολυταρχισμού κοινά μεταξύ τους στοιχεία.[7] Το ελληνικό κοινό και ιδιαίτερα η ελληνική εργατική τάξη είναι έντονα διχασμένοι ακριβώς πάνω στο ίδιο δίλημμα, δηλαδή της ειρήνης ή του πολέμου. Το ίδιο συμβαίνει με τους έλληνες σοσιαλιστές, όπου σταδιακά επικρατεί η νταιφετιστική άποψη, ενώ κάποιοι από αυτούς θα συνεργαστούν με το Κωνσταντινικό στρατόπεδο ακριβώς στο όνομα της ειρήνης. Είναι επόμενο λοιπόν η επιλογή της «μαξιμαλιστικής» ηγεσίας του Τρότσκι να δημιουργεί θετικές ταυτίσεις.

Από το 1920, όταν το ΣΕΚΕ(Κ) προσανατολίζεται προς τη νεοϊδρυμένη Τρίτη Διεθνή και ο Ριζοσπάστης συνδέεται επίσημα με το Κόμμα, ο Λέων Τρότσκι, κυρίως ως πρόσωπο και δευτερευόντως η αρθρογραφία του, καταλαμβάνουν σημαντικό χώρο στα φύλλα της εφημερίδας. Ως εκ τούτου, πολύ συχνά η κριτική στάση της εφημερίδας και του Κόμματος απέναντι στη Μικρασιατική Εκστρατεία εκφράζεται μέσα από τα ίδια τα λόγια του Ρώσου επαναστάτη. Αυτόν προφανώς τον ρόλο θα είχε το όχι τυχαία επιλεγμένο άρθρο του το οποίο θέτει επί τάπητος στην εναγώνια «ελπίδα προς ειρηνική εξέλιξιν» το δίλημμα: «Διαρκής Πόλεμος ή Επανάσταση»[8]. Βέβαια, ακολουθεί η παρατεταμένη σιωπή του Ριζοσπάστη απέναντι γενικά στο ζήτημα του πολέμου, καθώς μόνο τον Νοέμβριο του ίδιου έτους θα προτάξει το σύνθημα: «Κάτω ο πόλεμος»[9]. Αυτό καταδεικνύει τη σύγχυση στην οποία βρίσκεται το ΣΕΚΕ το χρονικό αυτό διάστημα[10].

Γνωρίζουμε όμως πως η νεολαία του Κόμματος στην Αθήνα και τα μέλη του που πολεμούσαν στο Μέτωπο είχαν αναλάβει σημαντικό προπαγανδιστικό έργο εναντίον του πολέμου και της Μικρασιατικής Εκστρατείας. Οι ομάδες που πρωταγωνίστησαν σε αυτήν την προπαγανδιστική δράση ήταν η νεολαιίστικη Κομμουνιστική Ένωση του Τζουλάτι στην Αθήνα και ο κύκλος Πουλιόπουλου στη Μικρά Ασία. Είναι γνωστό πως την εποχή εκείνη στο μέτωπο μεταφράζονταν κείμενα και αποφάσεις του Κόμματος των Ρώσων Μπολσεβίκων. Μετά το τέλος του πολέμου, ο Παντελής Πουλιόπουλος και ο κύκλος του θα ηγηθούν του κινήματος των Παλαιών Πολεμιστών, ενώ οι Αρχειομαρξιστές θα ηγηθούν του κινήματος των Αναπήρων και Θυμάτων Πολέμου. Δηλαδή εξέφρασαν και οι δύο κύκλοι ανθρώπους που πολέμησαν στο μέτωπο και προσέγγισαν την αριστερά ακριβώς επειδή πρωταγωνίστησε ενάντια στον πόλεμο και τις συνέπειές του. Και οι δύο αυτοί κύκλοι διαπαιδαγώγησαν και στιγμάτισαν ιδεολογικά και πολιτικά την πρώτη νέα γενιά ελλήνων κομμουνιστών με το αντιπολεμικό «ντεφαιτιστικό» αίσθημα, τον διεθνισμό, το όραμα της επαναστατικής λύσης. Η κοινή αυτή μήτρα καθόρισε σημαντικά την σχέση τους με τον «μπολσεβικισμό της επανάστασης», τον οποίο ο Τρότσκι αργότερα θέλησε να εκφράσει μέσα από την θεωρία της «Διαρκούς Επανάστασης», σε αντίθεση με τον «μπολσεβικισμό της σοσιαλιστικής οικοδόμησης», που εκφράστηκε εν τοις πράγμασι από τον Στάλιν μέσα από την θεωρία του «σοσιαλισμού σε μία χώρα». Από αυτούς τους πρώτους κομμουνιστές αναδείχθηκαν σε ένα βάθος χρόνου οι πυρήνες εκείνοι που, αν και με διαφορετικές διαδρομές, θα συγκρουστούν με το «σταλινοποιημένο» ΚΚΕ και ΚΔ, για να συνδεθούν με τον αντιπολιτεύομενο τροτσκισμό.

Ο αντιπολιτευόμενος Τρότσκι στο αστικό τύπο

Πολύ ενδιαφέρουσα είναι η εικόνα που φιλοτεχνείται στην Ελλάδα για τον Τρότσκι ως διαφωνούντα μέσα στην ΕΣΣΔ και το Μπολσεβίκικο Κόμμα. Ο αστικός ελληνικός τύπος ήδη από το 1922 εν όψει του θανάτου του «δικτάτορος Λένιν» και πολύ πριν ξεσπάσει η σύγκρουση στο εσωτερικό της Σοβιετικής Ρωσίας διατυπώνει άποψη για τη διαδοχή του. Στην εφημερίδα Ελεύθερον Βήμα ο Τρότσκι χαρακτηρίζεται «αυθάδης, εκδικητικός και υπέρ το δέον φιλόδοξος» καταλήγοντας πως ο «μόνος ικανός αντικαταστάτης θα ήτο ο Στάλιν, γραμματεύς του κόμματος»[11]. Ένα χρόνο αργότερα στα 1923, από τη μία εκτιμάται πως ο Τρότσκι θα μπορούσε να ήταν ο καταλληλότερος διάδοχος καθώς είναι ο μόνος που έχει προξενήσει μεγάλη εντύπωση στη Δύση, αλλά το βασικό του μειονέκτημα είναι η εβραϊκή του καταγωγή, πράγμα που του στερεί την άνοδο στο αξίωμα του δικτάτορα. Από την άλλη η άνοδος του «σιωπηλού και οργανωτικού» Στάλιν κρίνεται μάλλον θετικά, με το επιχείρημα πως «η συντηρητικότης και η δεξιότης του κατεδείχθη εις το τελευταίον επεισόδιον μετά της Αγγλίας». [12]

Όταν γίνεται γνωστή η διαμάχη Τρότσκι – Στάλιν και συγκροτείται η αντιπολίτευση μέσα στο μπολσεβίκικο κόμμα, οι αστικές ελληνικές εφημερίδες – αντιγράφοντας πάντοτε τον δυτικοευρωπαϊκό τύπο – δείχνουν τεράστιο ενδιαφέρον και ενημερώνουν το αναγνωστικό τους κοινό συχνά για τις εξελίξεις. Προκαλεί τεράστια εντύπωση το νέο της καθαίρεσης του Τρότσκι από τα αξιώματα στα 1924, αφού θεωρείται ως ο ένας από τους δύο πρωτεργάτες της επανάστασης. Αρθρογράφος του Ελεύθερου Βήματος μεταφέροντας στην Ελλάδα το κλίμα από τον ευρωπαϊκό τύπο συγκρίνει την Ρωσική με την Γαλλική επανάσταση καταλήγοντας στη γενίκευση πως γενικά οι επαναστάσεις καταπίνουν τα παιδιά τους. Προσπαθώντας να περιγράψει αντικειμενικά τις απόψεις των δύο παρατάξεων εκτιμά πως η επικρατούσα σταλινική μερίδα των μπολσεβίκων είναι εκείνη που διαφοροποιείται από την Λενινιστική παράδοση, ενώ η αντιπολίτευση είναι η πιο συνεπεής.[13] Λίγους μήνες αργότερα ο ίδιος αρθογράφος δημοσιεύοντας την απολογία του Τρότσκι υποτιμά την αξία της τριανδρίας Καμένεφ Ζηνόβιεφ Στάλιν υποστηρίζοντας πως ο «δαιμόνιος εβραίος» υπερέχει πολύ από τους διαδόχους του «πνευματικώς» πράγμα που «θα είνε επ’ αγαθώ του ευρωπαϊκού πολιτισμού».[14]

Η εμφάνιση και ο κριτικός λόγος της αντιπολίτευσης επιβεβαιώνει τη δημοσιογραφική προπαγάνδα περί μπολσεβίκικου απολυταρχισμού, αλλά σε καμία περίπτωση δεν ταυτίζονται οι αρθρογράφοι με την αντιπολίτευση. Το Εμπρός μέσα από ένα άρθρο του γάλλου Λ. Μπουργκούε διαβλέπει στη νέα αντιπολίτευση και στον εβραίο τυχοδιώκτη, αλλά και θεμελιωτή του νέου καθεστώτος Τρότσκι τον «αγνό» μπολσεβικισμό που ναι μεν σωστά παρατηρεί ότι η επανάσταση εκτροχιάστηκε από τα οράματα του κομμουνισμού συγκεντρώνοντας γύρω του όλους τους γνωστούς ηγέτες της επανάστασης, αλλά εν τέλει ο ίδιος αυτός ο Τρότσκι εκείνο που ουσιαστικά επιθυμεί είναι να συνεχιστεί το αιματοκύλισμα[15]. Μέσα από τα λόγια του Λόυδ Τζορζ, ο Στάλιν και οι οπαδοί του χαρακτηρίζονται από το Ελεύθερον Βήμα μετριοπαθείς διαλλακτικοί σε αντίθεση με την αντιπολίτευση Τρότσκι-Ζηνόβιεφ.[16] Χαιρετίζεται έτσι η συντηρητική προσαρμογή της Ρωσικής Επανάστασης, ενώ παράλληλα πανηγυρίζεται η έμπρακτη χρεοκοπία του επαναστατικού σοσιαλισμού[17] καθώς επιλέγεται σπό τους επαναστάτες η αναγκαστική καπιταλιστική προσαρμογή για την διευκόλυνση των σοσιαλιστικών πειραματισμών.

Η ελληνική αρθρογραφία ωστόσο της εφημερίδας Ελεύθερον Βήμα παρουσιάζει τον Τρότσκι πιο ρεαλιστή σε αντίθεση μάλλον με την αρθρογραφία που μεταγράφει η ίδια εφημερίδα από το εξωτερικό. Συγκεκριμένα εκτιμά πως τελικά ο Στάλιν επικράτησε όχι επειδή ήταν μόνο πιο επιδέξιος στις μηχανορραφίες, αλλά και επειδή υιοθέτησε της ρεαλιστικές θέσεις του Τρότσκι.[18] Ο πρώτος θεωρείται πως διαθέτει τον κρατικό μηχανισμό και ο δεύτερος τους παλαίμαχους καθώς και τη λαϊκή μάζα. Η βιαιότητα στη μεταξύ τους αντιπαράθεση καταδεικνύει στα μάτια των ελλήνων δημοσιολόγων τον εν γένει βίαιο χαρακτήρα του μπολσεβικισμού σε αντίθεση με τον φιλελεύθερο χαρακτήρα της αστικής δημοκρατίας[19]. Το Ελεύθερον Βήμα δε θα διστάσει να χρησιμοποιήσει απευθείας αρθρογραφία του Τρότσκι σε ζητήματα που συμφωνεί, όπως για παράδειγμα για την άποψή του τελευταίου να αποδοθούν τα χρέη της τσαρικής Ρωσίας στις ΗΠΑ[20], ενώ γενικά θα χρησιμοποιήσει κατά κόρον τις τροτσκιστικές αποκαλύψεις για ζητήματα που αφορούν την οικονομία και την δημοκρατία, ώστε να καταδεικνύει τη χρεοκοπία του «σοσιαλιστικού παραδείσου»[21].

Αντίθετα, η εφημερίδα Μακεδονία μεταγράφοντας την αρθρογραφία της παρισινής εφημερίδας Χρόνος διαπιστώνει με θλίψη πως η νέα ηγεσία του Στάλιν δε διαφοροποιείται στις βασικές της αρχές από την μπολσεβίκικη πολιτική του Λένιν[22]. Πάντως, και το Ελεύθερον Βήμα μέσα στο 1928 θα αναθεωρήσει τη στάση του απέναντι στον χαρακτηριζόμενο πλέον ορθόδοξο μπολσεβίκο και αδιάλλακτο Τρότσκι χαιρετίζοντας τη δύση του και τη μεσουρανία του Στάλιν ως φορέα της νεορωσικής ορμής και των νέων «δεξιών» βημάτων.[23] Η εξορία όμως του έκπτωτου Τρότσκι καθώς και των δεκάδων διάσημων στη Δύση στελεχών της αντιπολίτευσης, παρότι θα γίνει αντικείμενο πολλών ειρωνικών σχολίων, θα αντιμετωπιστεί από την εφημερίδα με σεβασμό δημοσιεύοντας μάλλον ένα θετικό άρθρο για τους επαναστάτες που διεκδικούσαν περισσότερη δημοκρατία, αλλά μπροστά στον κίνδυνο του «κεφαλαίου» αποφάσισαν να μην προκαλέσουν εξέγερση και να δεχτούν την ήττα τους. [24] Η ίδια εφημερίδα θα δημοσιεύσει αρκετά κείμενα της αντιπολίτευσης.

Σε άλλο άρθρο ένα χρόνο αργότερα στην εφημερίδα Μακεδονία, ο Τρότσκι παρουσιάζεται ως αντικείμενο διωγμού όχι επειδή είναι πιο διαλλακτικός, αλλά επειδή «τρόμαξε» το καθεστώς με τη δημοτικότητά του. Για αυτόν τον λόγο στερείται όλων των αξιωμάτων του, απομονώνεται και εξορίζεται εκτός της Σοβιετικής Ένωσης. Γύρω του συγκεντρώνονται όσοι ασκούν κριτική τόσο από τα αριστερά όσο και από τα δεξιά. Παρά τη λανθάνουσα απαισιοδοξία για το ορατό ενδεχόμενο να νικήσει η σταλινική δικτατορία που διακρίνει τα μεταγραφόμενα σχόλια της γαλλικής εφημερίδας, τα σχόλια που μεταγράφονται από την αγγλική εφημερίδα «Νταίλυ Τελεγκραφ» μάλλον θεωρούν τον Τρότσκι πιο επικίνδυνο. Κοινός παρανομαστής όλων των σχολιαστών είναι ότι ολοένα και περισσότερο ο ρωσικός λαός απομακρύνεται από τους μπολσεβίκους και ότι η οικονομική κατάσταση στη Σοβιετική Ρωσία καθίσταται αδιέξοδη, ενώ ο Στάλιν είναι ένας απόλυτος δικτάτορας.[25] Η δημοσίευση μιας απάντησης του επίσης εξόριστου Κερένσκι τοποθετεί τον Τρότσκι στην «άκρα αριστερά» καθώς στο πρόγραμμά του διεκδικεί την απαλλοτρίωση των κτημάτων των Κουλάκων, ενώ υποστηρίζει τις δημοκρατικές ελευθερίες μόνο για τα μέλη του Κόμματος. Για τον Κερένσκι, ο Στάλιν ως «κεντριστής» είναι θετικός σε «παραχωρήσεις τινάς, φύσεως οικονομικής, ζητηθείσας παρά της μάζης της λαϊκής τάξεως», αλλά βέβαια παραμένει «δικτάτωρ». Κατηγορεί τον Τρότσκι ότι ξεχνάει τις δικές του ευθύνες και καθυστερημένα θυμήθηκε να κατακρίνει τον αντιδημοκρατικό χαρακτήρα του νέου καθεστώτος, ενώ σύμφωνα με τον Κερένσκι ο «ακέραιος Λενινισμός» που υπερασπίζεται Τρότσκι φαίνεται πως απορρίπτεται από το ρωσικό λαό.[26]

Πολύ σύντομα η Μακεδονία με πληροφορίες από την αρθρογραφία του Βερολινέζικου τύπου θα δώσει έμφαση στην θέληση του Στάλιν να εξοντώσει όλους τους διαφωνούντες σε βαθμό να μην απομείνει κανένας στο Κόμμα και θα περιγράψει αναλυτικά τις απόψεις και την κριτική του Τρότσκι. Σύμφωνα με αυτές, ο Στάλιν οδηγεί την Σ. Ένωση σε μια βοναπαρτιστικού είδους αντίδραση, επομένως επίκειται μια νέα επανάσταση, επίσης η «δεξιά» τάση του Μπουχάριν είναι και αυτή βοναπαρτιστική, ενώ φέρεται ο Τρότσκι να προσδοκά κάποια κινητοποίηση από μέρους του στρατού. Σε κάθε περίπτωση οι σχολιαστές βλέπουν να αντιμετωπίζει η Ρωσία το χάος και την αναρχία και να βαδίζει προς έναν νέο εμφύλιο. [27] Μάλιστα, ήταν τέτοια η πεποίθηση στην Ευρώπη ότι θα ξεσπάσει ρωσικός εμφύλιος που στις αρχές του 1928 κυκλοφόρησε η ανεπιβεβαίωτη πληροφορία πως στρατεύματα της Ρωσικής αντιπολίτευσης κινούνται από τη Νότια Ρωσία – όπου υποτίθεται πως ο Τρότσκι διατηρούσε φιλικές δυνάμεις – ενάντια στη Μόσχα[28].

Όταν στα 1929 ο Τρότσκι εξορίζεται στην Κωνσταντινούπολη, ο δυτικοευρωπαϊκός αστικός κόσμος συνεχίζει να τον θεωρεί επικίνδυνο και για αυτό καμία χώρα δε διατίθεται να του δώσει άσυλο[29]. Ο Κερένσκι διατυπώνει ευθαρσώς αυτόν τον φόβο: «Εάν επιτραπή εις τον Τρότσκυ να δύναται να κυκλοφορή ελευθέρως εν Ευρώπη, τις οίδε εάν δεν θα παραστώμεν τινά εις την γέννησιν μιας 4ης Διεθνούς». Βέβαια, ο Τρότσκι διαψεύδει πως σχεδιάζει τη δημιουργία μιας νέας Διεθνούς.[30] Αλλού βέβαια ο Κερένσκι εκδηλώνοντας την συμπάθειά του στον Στάλιν θα υποστηρίξει πως ο Τρότσκι είναι μια «φιγούρα σβυσμένη για πάντα, ένα πρόσωπο πεθαμένο πολιτικώς» καθώς του έλειψε το θάρρος και αφού δεν πάλεψε για την εξουσία όταν μπορούσε[31].

Ήδη από την πρώτη εξορία του Τρότσκι στα ρωσοκινεζικά σύνορα το 1928, η σχετική αρθρογραφία εστιάζει έντονα στο ίδιο το πρόσωπο, δηλαδή την προσωπική ιστορία του, την οικογενειακή του κατάσταση και την καθημερινή ζωή του εξόριστου επαναστάτη[32]. Άρθρο του Ρολάν ντε Μαρές από τον Παρισινό Χρόνο στην εφημερίδα Μακεδονία χαρακτηρίζει τον Τρότσκι εγωιστή και φιλόδοξο, ενώ παράλληλα υπογραμμίζει πως δίχως αυτόν δεν θα ήταν δυνατό να είχαν επικρατήσει ο Λένιν και οι μπολσεβίκοι[33]. Το Εμπρός παρουσιάζει την διάδοχο του Ολλανδικού Θρόνου να είναι θαυμάστριά του[34], ενώ η σχετική αρθρογραφία εκτιμά πως «αυξάνει η δύναμις του Τρότσκυ» και πως συνεχίζει να κατέχει εξέχουσα θέση μεταξύ όλων των ηγετών της μεταπολεμικής Ρωσίας. Με θετικό τρόπο του αναγνωρίζεται ότι απέκρουσε κάθε πρόταση ανακωχής σε αντίθεση με τους άλλους ηγέτες της αντιπολίτευσης – οι οποίοι έτσι φαντάζουν υποχωρητικοί –, απέναντι σε έναν πραγματικό επαναστάτη που «ούτε η απειλή του θανάτου και η μόνωσις της εξορίας και οι ελώδεις πυρετοί κατώρθωσαν να δαμάσουν το θάρρος του». Ο Στάλιν – που χαρακτηρίζεται δικτάτορας – αποτυγχάνει να κερδίσει με την εξορία στο Τουρκμενιστάν την σιωπή του αντιπάλου του, ενώ ο ίδιος ο Τρότσκι έχει επιστρέψει από αυτή «σκληρότερος». Ο αρθρογράφος παρατηρεί άνοδο της επιρροής της τροτσκιστικής αντιπολίτευσης και διαπιστώνει σκληρό πόλεμο μεταξύ των δύο στρατοπέδων[35]. Σε επόμενα άρθρα με αναφορά στον βίο του, η εφημερίδα ουσιαστικά πλέκει το εγκώμιο ενός μεγάλου επαναστάτη που έχασε την εξουσία του[36]. Στο ίδιο κλίμα, το Ελεύθερον Βήμα δημοσιεύει άρθρο του ίδιου του Τρότσκι που περιγράφει τις συνθήκες της εξορίας του[37]. Αργότερα βέβαια θα δημοσιεύσει άρθρο του Ουίνστον Τσόρτσιλ άκρως ειρωνικό και απαξιωτικό για τον εξόριστο επαναστάτη[38].

Θα έλεγε κανείς πως μεταξύ των εφημερίδων, παρότι όλες είναι σαφώς αντικομουνιστικές, υπάρχει μια διαφοροποίηση ως προς το πρόσωπο του του ρώσου επαναστάτη. Η μεν Μακεδονία τείνει να είναι εντελώς εχθρική, ενώ στο Εμπρός και το Ελεύθερον Βήμα λανθάνει ένας θαυμασμός με εξαιρέσεις.[39] Αντιστρόφως ανάλογα, θα μπορούσε κανείς να παρατηρήσει μέσα σε μια δεύτερη και συγκριτική ανάγνωση των κειμένων πως η Μακεδονία δείχνει μια λανθάνουσα συμπάθεια και το Εμπρός μια λανθάνουσα αντιπάθεια στον μέχρι χθες αδιάφορο και άγνωστο Στάλιν. Το Ελεύθερον Βήμα κατά ένα τρόπο υπερασπίζεται το δεξιό πρόσωπο του αντιπαθητικού όμως νικητή Στάλιν. Επίσης, πολύ συχνά – κυρίως στο Ελεύθερο Βήμα – παρατηρεί κανείς μια θετική υπέρ του Τρότσκι διαφοροποίηση στα σχόλια των ελλήνων αρθρογράφων σε σχέση με το συνήθως αρνητικό περιεχόμενο των άρθρων που προέρχονται από τις ευρωπαϊκές εφημερίδες.

Η εικόνα που φιλοτεχνείται, λοιπόν, από τον επίσημο ελληνικό τύπο της εποχής, με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, συγκλίνει σε κάποια βασικά στοιχεία. Ο Λέων Τρότσκι συνιστά μια διάσημη, δυνατή και ικανή προσωπικότητα, είναι ένας μεγάλος επαναστάτης, ο πραγματικός ηγέτης των νικητών μπολσεβίκων. Προκαλεί έκπληξη η απομόνωσή του, ενώ σε κάποιους φαντάζει γοητευτικός ακριβώς επειδή είναι ηττημένος. Παρότι διαφοροποιείται από τον «δικτάτορα» Στάλιν, φέρεται να εκφράζει τον αυθεντικό λενινισμό και ως εκ τούτου παραμένει εν τέλει ένας μεγάλος εχθρός. Μόνο για λίγο καιρό το Ελεύθερο Βήμα διέβλεπε σε αυτόν «δεξιά» απόκλιση. Δεν ξεχνούν πως είναι και ο ίδιος – μαζί με αυτόν και οι οπαδοί του – ένας εν δυνάμει δικτάτορας και για αυτό ιδιαίτερα επικίνδυνος. Συνολικά, οι πολλάκις δημοσιευμένες φωτογραφίες και σκίτσα με το πρόσωπό του και οι αναφορές σε αυτόν, καθιστούν σε κάθε περίπτωση τον Λέοντα Νταβίνοβιτς Μπροστάιν την πιο αναγνωρισμένη φυσιογνωμία των Ρώσων μπολσεβίκων στην Ελλάδα μετά τον Λένιν.

Η επίδραση της πρώτης ρωσικής αντιπολίτευσης μέσα στο ΣΕΚΕ(Κ)

Είναι φανερό πως το κύρος του Τρότσκι διατηρείται πολύ μεγάλο συνολικά στο ελληνικό κοινό κατά την δεκαετία του 1920. Αν και αιρετικός συνεχίζει να φοβίζει και ταυτόχρονα να γοητεύει  τον αστικό τύπο, ενώ αυτό ακριβώς το στοιχείο του τον καθιστά τελικά ιδιαίτερα προσφιλή σε όλους τους έλληνες σοσιαλιστές και κομμουνιστές. Εξάλλου οι πληροφορίες από τον επίσημο τύπο για τις απόψεις της ρωσικής τροτσκιστικής αντιπολίτευσης αποτελούν καθ' όλη αυτήν την περίοδο τη μοναδική πηγή ενημέρωσης ακόμα και για τα μέλη του ΚΚΕ[40]. Ο νέος ηγετικός συνασπισμός μέσα στο Κόμμα ύστερα από την αποχώρηση των σοσιαλδημοκρατών χαρακτηρίζεται από έναν «λανθάνοντα» φιλοτροτσκισμό. Η ηγεσία του Κόμματος εκείνης της περιόδου ίσως όχι τυχαία αποτελείται: στα τέλη του 1923 από τον Θωμά Αποστολίδη, στις αρχές του 1924 από την τριανδρία Θωμά Αποστολίδη, Γιάννη Κορδάτου, Σεραφείμ Μάξιμου και μετά το Τρίτο Έκτακτο Συνέδριο από τον ίδιο τον Π. Πουλιόπουλο, δηλαδή πρόσωπα που σύντομα θα στιγματιστούν ως «τροτσκιστές». Ο Κορδάτος στο αμέσως επόμενο Συνέδριο θα διαγραφεί με αυτήν την κατηγορία, ενώ με την ίδια θα διαγραφούν τρία χρόνια αργότερα οι Πουλιόπουλος – Μάξιμος. Τέλος, ο Αποστολίδης αποστασιοποιημένος και ο ίδιος από το ΚΚΕ θα ηγηθεί, αν και αρκετά πιο μετά, μιας άλλης «τροτσκίζουσας» οργάνωσης. Οι διαφωνούντες σοσιαλδημοκράτες του 1923 επιδιώκουν την οικειοποίησή του απέναντι στη νέα κομματική ηγεσία, ενώ οι τότε ηγέτες του Κόμματος προσπαθούν να μην αποκοπούν από τον θρύλο του. Προφανώς υποχρεώθηκαν να διαχωριστούν και να υποταχθούν στην Κομμουνιστική Διεθνή, αλλά πάντως δεν κράτησε για πολύ.

Συγκεκριμένα, παρατηρώντας τα κομματικά έντυπα διαπιστώνει κανείς ότι ακριβώς εκείνη την περίοδο που επισημοποιείται και γνωστοποιείται στο διεθνές κοινό η διαφωνία του Τρότσκι, ο Ριζοσπάστης και η Κομμουνιστική Επιθεώρηση κατακλύζονται από άρθρα του τα οποία πραγματεύονται μια ευρεία γκάμα οικονομικών, πολιτικών, πολιτισμικών και ηθικών ζητημάτων της κομμουνιστικής προοπτικής. Μάλιστα, φαίνεται πως ο Ριζοσπάστης προετοιμάζει θετικά το έδαφος για τη δημοσίευση της πρώτης αντιπολιτευτικής επιστολής του Τρότσκι η οποία δημοσιεύεται στην εφημ. Πράβδα στις 2 Δεκεμβρίου 1923, ενώ η δημοσίευση τελικά θα γίνει στον Ριζοσπάστη στα μέσα Φεβρουαρίου του 1924 – τρεις μήνες μετά την Πράβδα – και θα γνωστοποιήσει επίσημα στους έλληνες κομμουνιστές την ύπαρξη κρίσης μέσα στην ΕΣΣΔ. Ως εκ τούτου, βάσιμα μπορεί κανείς να υποθέσει πως η νέα ηγεσία ή κομμάτι της νέας ηγεσίας του υπό μπολσεβικοποίηση τότε ΣΕΚΕ(Κ) δείχνει με αυτόν τον τρόπο την συμπάθεια προς το πρόσωπό του.

Μετά τη δημοσίευση αυτή ακολουθεί μια σιωπή στην εφημερίδα γύρω από το πρόσωπο του Τρότσκι. Θα διακοπεί μόνο στα μέσα Μαΐου 1924 από ένα άρθρο του Παντελή Πουλιόπουλου υπογεγραμμένο με το όνομα Π. Σαρκάτος, έχοντας ως τίτλο «Ξαναμιλεί ο Τρότσκυ, ‘‘Η κατάστασις εξακολουθεί να παραμένη επαναστατική’’» και με υπότιτλο σε παρένθεση «για κάποιους παλιούς τροτσκυστές». Σε αυτό, ο ανερχόμενος νέος ηγέτης του ΚΚΕ θα «προστατεύσει» τον μπολσεβίκο επαναστάτη από την προσπάθεια του Γεώργιου Γεωργιάδη – μόλις πρόσφατα τότε αποστασιοποιημένου από το ΣΕΚΕ(Κ) και στιγματισμένου αρνητικά ως σοσιαλδημοκράτη από τους κομμουνιστές της εποχής – να οικειοποιηθεί την ρωσική αντιπολίτευση στην Ελλάδα και να παρουσιαστεί ως εκφραστής της. Στο κείμενο αυτό του Πουλιόπουλου ο Τρότσκι φέρεται να υποστηρίζει την επαναστατική προοπτική στη Γερμανία και επομένως να διασώζεται από τον σοσιαλδημοκρατικό στιγματισμό και την ταύτιση με τον «δεξιό», όπως τον χαρακτηρίζει, Γ. Γεωργιάδη[41]. Το άρθρο αυτό του Τρότσκι για την Γερμανία στο οποίο αναφέρεται ο Πουλιόπουλος δημοσιεύεται στο επόμενο τεύχος της ΚΟΜΕΠ, ενώ μέσα στο ίδιο τεύχος βρίσκεται και ένα κείμενο του Πουλιόπουλου - Σαρκάτου εναντίον του Γεωργιάδη με τίτλο «Ελληνικός μενσεβικισμός». Συνεπώς, η κατά έναν τρόπο οικειοποίηση του Τρότσκι από τον Πουλιόπουλο εντάσσεται στην γενικότερη επίθεση που έχει αναλάβει ο ίδιος εναντίον της ελληνικής σοσιαλδημοκρατίας. Ο Τρότσκι, έστω και διαφωνών, οφείλει να είναι επαναστάτης και να εντάσσεται μέσα στην μπολσεβίκικη παράδοση. Την ίδια εποχή εκδίδεται από τις κομματικές εκδόσεις το έργο του Σοβιέτ και Ιμπεριαλισμός και μέχρι τα τέλη του 1924 δημοσιεύονται στον Ριζοσπάστη τρία ακόμα άρθρα του. Ταυτόχρονα, όλη αυτήν την περίοδο μικρά μονόστηλα συνεχώς «υπερασπίζουν» τον Τρότσκι από την «εκμετάλλευση» της διαφωνίας που λαμβάνει χώρα από τον επίσημο τύπο. Η περίοδος αυτή χάριτος απέναντι στον διαφωνούντα μπολσεβίκο ηγέτη θα διακοπεί απότομα στα τέλη του 1924 με μια σειρά άρθρων του Ζηνόβιεφ με τίτλο «Που μας οδηγεί τώρα ο Τροτσκισμός». Η αρθρογραφία αυτή ολοκληρώνεται στις αρχές του 1925, οπότε και σταματά οποιαδήποτε αναφορά σε αυτόν. Η ηγεσία του ΣΕΚΕ φαίνεται να ακολουθεί πια τον Ζηνόβιεφ.[42]

Την ίδια περίοδο οι Αρχειομαρξιστές είχαν εκδηλώσει τη συμπάθειά τους προς τον Τρότσκι. Συγκεκριμένα το 1924 κυκλοφόρησαν ορισμένα κεφάλαια γραφομηχανημένα του "Ευρώπη και Αμερική[43]. Σύμφωνα με τον Λουκά Καρλιάφτη στην Δεύτερη Συνδιάσκεψη του Αρχείου στις αρχές του 1925, συζητήθηκε ο "προσανατολισμός της οργάνωσης στον Τρότσκι ". Επίσης, βασισμένος στην κριτική του Τρότσκι ο Τζουλάτι διατύπωσε μάλιστα και την θέση του για την αναγκαιότητα ίδρυσης νέου Κόμματος και μιας νέας Διεθνούς. Σε καμία περίπτωση όμως δεν έγινε η προσπάθεια για επεξεργασία κάποιου κειμένου, ούτε λήφθηκε κάποια συγκεκριμένη απόφαση που θα μεταφέρονταν στη βάση ούτε επιδιώχθηκε κάποια διασύνδεση. Ένα άρθρο στο Ριζοσπάστη της εποχής από τον πρόσφατα αποχωρήσαντα από την αρχειομαρξιστική οργάνωση Λευτέρη Αποστόλου επιβεβαιώνει πως ήδη από το 1925 οι Αρχειομαρξιστές "προσπαθούν να παρουσιάσουν την οργάνωσή τους ως εμπνεόμενη από τις αρχές του Τρότσκυ". Μάλιστα, ο Αποστόλου επιχειρεί να αποσυνδέσει τον Τρότσκι από τους Αρχείους κατηγορώντας τους πως "επιχειρούν να διαφθείρουν ακόμη και αυτόν τον τροτσκισμό".  Θεωρεί πρόσφατη της στροφή προς τον Τρότσκι και την συνδέει με την προσπάθεια να επιδείξουν διεθνή ιδεολογική επαφή σε μια περίοδο που το Αρχείο περνάει κρίση, καθώς υπάρχουν πολλές αποχωρήσεις, όπως η δική του. [44]

Θα μπορούσε να υποστηρίξει κανείς πως τα δεδομένα αυτά εμφανίζουν πολύ λογική και φυσική τη δυνατότητα να επικρατήσει τελικά στο ΚΚΕ ο Τροτσκισμός. Τελικά, η υποταγή στο επαναστατικό κέντρο θα αποδειχτεί πιο ισχυρή, αλλά δε θα εμποδίσει να εμφανιστεί την επόμενη δεκαετία στην Ελλάδα ένα μαζικό αντιπολιτευτικό τροτσκιστικό ρεύμα. Αν ο Σπάρτακος του Πουλιόπουλου και του Μάξιμου δεν καταφέρουν να κατακτήσουν μια σχετική μαζικότητα, οι Αρχειομαρξιστές του Γιωτόπουλου και του Βιτσώρη θα το πετύχουν σε ένα μεγάλο βαθμό. Για τους τελευταίους που επιθυμούν να διαχωριστούν από το ΚΚΕ, το φιλοτεχνημένο προφίλ του Τρότσκι από τον επίσημο τύπο μπορεί να ταιριάξει και να αντιστοιχηθεί με το προφίλ που οι ίδιοι θα επιθυμούσαν να διαμορφώσουν.

 

---

[1] «Η Ρωσική τραγωδία, πως κατέρρευσεν η εξουσία του Κερένσκυ, τι συνέβαινε με τον Κορνίλοφ και Καλέντιν», εφημ. Εμπρός, 22/12/1917, «Η γερμανική αντιπροσωπεία

[2]  Παπαναστασίου Ευάγγελος, «Ο Λένιν και αι ιδέαι του», Ριζοσπάστης, 21/5/1919

[3] «Το χαώδες της ρωσσικής καταστάσεως», εφημ. Εμπρός, 3/8/1919, «Άγριος  πόλεμος περί την Πετρούπολιν, οι μπολσεβίκοι επιτίθενται – οι Λέττωνες κατά του Γιουντένιτς», εφημ. Εμπρός, 27/10/1919,

[4] Για παράδειγμα η εφημερίδα Εμπρός προβλέπει πως «το έργον του Τρότσκυ του εμπλέου μικρόσωμου  αυτού Εβραίου, ο οποίος ωνειροπώλησε  να καταστή ο Ναπολέων του προλεταριάτου, είνε όλως καταδικασμένον».   «Η ιδέα του μπολσεβικισμού, μάχεται εις το μέτωπον, χτυπά εις τα μετόπισθεν», εφημ. Εμπρός, 3/8/1919,

[5] «Τι εστί μπολσεβιβκισμός, πως τον είδε , τον έζησε και τον περιγράφει ο Σαντούλ, άγνωσται σελίδαι ενός μεγάλου δράματος», εφημ. Εμπρός, 30/6/1920,

[6] «Τελευταία ώρα, αι δηλώσεις του Τρότσκυ περί των μυστικών συνθηκών», εφημ. Εμπρός, 4/11/1917, «Πως επεκράτησεν η γνώμη του Τρότσκυ»,  εφημ. Εμπρός, 6/2/1918, «Ο Τρότσκυ θέλειν στρατόν», εφημ. Εμπρός, 23/7/1918 κ.α.

[7] «Η Γερμανική αντιπροσωπεία εν Πετρουπόλει, πως την υπεδέχθησαν – χαρακτηριστικά επεισόδια», εφημ. Εμπρός, 12/1/198, «Που έγκειται ο κίνδυνος του μπολσεβικισμού – δηλώσεις ενός επίση

[8]  Τρότσκυ Λ., «Ο προορισμός των επαναστατών μαρξιστών», εφημ. Ριζοσπάστης, 9/2/1920.

[9]  Κάτω ο πόλεμος», Ριζοσπάστης, 10/11/1920.

[10] Παλούκης Κ., «Από το ΣΕΚΕ στο ΚΚΕ. Το ζήτημα της "μπολσεβικοποίησης" στο ελληνικό σοσιαλιστικό κίνημα1918-1924 (Μέρος Α), Ουτοπία, Τεύχος 73, Ιανουάριος-Φεβρουάριος 2007

[11] «Ο διάδοχος του Λένιν», εφημ. Ελεύθερον Βήμα, 17/7/1922

[12] «Χωρίς τον δικτάτορα», εφημ. Ελεύθερον Βήμα, 20/8/1923

[13] Κουτσινάς Φ. Ιππόκριτος, «Η έκπτωσις του Λέοντος Τρότσκυ», εφημ. Ελεύθερον Βήμα, 22/12/1924

[14] Κουτσινάς Φ. Ιππόκριτος, «Η Απολογία του Τρότσκυ», εφημ. Ελεύθερον Βήμα, 16/2/1925

[15]   «Που βαδίζει η Ρωσία, η μονομαχία Στάλιν – Τρότσκυ», εφημ. Εμπρός, 25/11/1927,

[16] Λόυδ Τζορτζ, «Τα τελευταία γεγονότα», εφημ. Ελεύθερον Βήμα, 21/6/1927

[17] «Πως χρεωκοπεί ο μπολσεβικισμός», εφημ. Ελεύθερον Βήμα, 11/7/1925

[18] Λύχνος Γερ., «Αι Ρωσσικαί μεταβολαί, ο θρίαμβος του Στάλιν», εφημ. Ελεύθερον Βήμα, 21/1/1926

[19] «Τι γίνεται σήμερον εις την Ρωσσίαν», εφημ. Ελεύθερον Βήμα, 20/9/1927

[20] Τρότσκι Λ., «Η Σοβιετική Ρωσσία και τα τσαρικά χρέη», εφημ. Ελεύθερον Βήμα, 17/10/1927 και Τρότσκι Λ., «Η πρόοδος της επιστήμης και η εκμετάλλευσις της από την στρατοκρατίαν. Το ραδιόφωνον εις την Ρωσσίαν», εφημ. Ελεύθερον Βήμα, 29/12/1927

[21] «Τι καταγγέλει ο Τρότσκυ, τι απαγορεύει ο Στάλιν, ο ‘μπολσεβίκικος παράδεισος’», εφημ. Ελεύθερον Βήμα, 17/11/1927, «Η εσωτερική κατάστασις εις το Σοβιετικόν κράτος», εφημ. Ελεύθερον Βήμα, 17/11/1

[22]  «Καμίαν εξέλιξιν εις τον κομμουνισμόν, η απειλή του Στάλιν δι’ όλν τον κόσμον», εφημ. Μακεδονία, 29/12/1927

[23]  [άτιτλο], εφημ. Ελεύθερον Βήμα, 8/2/1928

[24] Πάτρικ Λάουρα, «Το αλληλοφάγωμα των μπολσεβίκων, Η εξορία του Τρότσκυ και άλλων επιφανών αντιπολιτευομένων, απεστάλησαν εις τας ερήμους της Σιβηρίας και της Κίνας, ο αντίκτυπος μεταξύ των μπολσεβίκων», εφημ. Ελεύθερον Βήμα, 11/3/1928

[25] «Η εσωτερική κρίσις της Σοβιετικής Ρωσίας, ο Στάλιν τρομοκρατεί ως απόλυτος δικτάτωρ, αι λαϊκαί μάζαι κατά του καθεστώτος», εφημ. Μακεδονία, 6/2/1929

[26] «Η διχόνοια μεταξύ των δύο επιτρόπων, Μια απάντησις του Κερένσκι προς τον Τρότσκυ,πως ο Στάλιν έγινε κυρίαρχος των πάντων, βαίνομεν προς μιαν Τέταρτην Διεθνής, η επίδρασις εκ της εξορίας του Τρότσκυ», εφημ. Μακεδονία, 29/3/1929

[27] «Ο Τρότσκυ μένει εις την Ρωσσίαν, φόβοι αλληλοσπαραγμού μεταξύ των κομμουνιστών, λίαν προσεχής θεωρείται η επανάστασις»,  εφημ. Μακεδονία, 10/2/1929

[28]  «Επανάστασιν εις τη Νότιαν Ρωσσίαν, στρατός κατά της Μόσχας»,  εφημ. Εμπρός, 1/2/1928

[29] Η Γαλλία φέρεται να αρνείται να του παραχωρήσει άσυλο για επίσκεψη επειδή είναι «βεβαρυμένος»,  εφημ. Εμπρός, 9/3/1929) ενώ αντίθετα η επίσημη ανακοίνωση της Γερμανίας δηλώνει την άρνηση να παραχωρήσει άσυλο για να αποφύγει ενδεχόμενες αντισοβιετικές ενέργειές του που θα περιπλέξουν τις γερμανοσοβιετικές σχέσεις,   «Η Γερμανία αρνείται να φιλοξενήση τον Τρότσκυ»,  εφημ. Εμπρός, 7/2/1929,

[30] «Η διχόνοια μεταξύ των δύο επιτρόπων, Μια απάντησις του Κερένσκι προς τον Τρότσκυ,πως ο Στάλιν έγινε κυρίαρχος των πάντων, βαίνομεν προς μιαν Τέταρτην Διεθνής, η επίδρασις εκ της εξορίας του Τρότσκυ», εφημ. Μακεδονία, 29/3/1929

[31] «Η Ρωσσική τραγωδία εξακολουθεί, το πρόβλημα της εγκαταστάσεως του Τρότσκι, ο Κερένσκι για τον πρώην δικτάτορα»,  εφημ. Ελεύθερον Βήμα, 13/3/1929

[32] «Η πάλη μεταξύ των Ρώσσων δικτατόρων, Πως ζη ο Τρότσκυ εις την εξορίαν του, ο σύντροφος του Λένιν εχθρός του καθεστώτος – μια συνομιλία με τον εξόριστον – τα Σοβιέτ ενδιαφέρονται για την υγεία του – πολύωροι περίπατοι σε ερημικά μέρη – συγγράφει την Ιστορία της Επαναστάσεως»,  εφημ. Εμπρός, 23/8/1928, «Αι ασχολίαι του Τρότσκυ», εφημ. Ελεύθερον Βήμα 17/10/1929

[33] «Νέοι χαρακτηρισμοί δια τον Λέων Τρότσκυ, υπήρξε μέγας εγωιστής, άνευ αυτού δεν ήτο δυνατόν να επικρατήση ο Λένιν και να νικήση ο Μπολσεβικισμός», εφημ. Μακεδονία, 4/5/1929

[34] «Αι σύγχροναι πριγκίπισσαι, Τζουλιάνα φοιτήτρια, διάδοχος του Ολλανδικού Θρόνου, θαυμάζει τον Τρότσκυ», εφημ. Εμπρός, 9/10/1928

[35]   «Ο Τρότσκυ παραμένει το φόβητρον του Στάλιν», εφημ. Εμπρός, 2/3/1929

[36]   «Ο Τρότσκυ και η δράσις του, πως από αρχιεπαναστάτης κατέληξε στην εξορίαν» , εφημ. Εμπρός, 8/3/1929

[37]   Τρότσκι Λ. «Ο Τρότσκυ λύει το μυστήριον της εξορίας του», εφημ. Ελεύθερον Βήμα, 2/3/1929

[38] Τσόρτσιλ Ουίνστον, «Ο Τρότσκυ εξόριστος, ο απήνης κομμουνιστής που ικετεύει τας καπιταλιστικάς κυβερνήσεις», εφημ. Ελεύθερον Βήμα,28/12/1929

[39] Η αμφιθυμία αυτή του Εμπρός απέναντι στον Τρότσκι αποκαλύπτεται εναργέστερα σε άρθρο στο οποίο ενυπάρχουν ταυτόχρονα από τη μία ο λανθάνων θαυμασμός, η υφέρπουσα συμπάθεια απέναντι σε έναν αντικαθεστωτικό των Σοβιέτ («όσον όμως και αν είνε εξόριστος, όσον όμως και αν είνε εχθρός των σημερινών κυριάρχων της Μόσχας») και από την άλλη το δέος και ο φόβος, η αίσθηση της επικινδυνότητάς του («είνε πάντοτε μία ισχυρά φυσιογνωμία και ένας φοβερός μπολσεβίκος, ο οποίος γνωρίζει καλλίτερα παντός άλλου να προπαγανδίζει» ), αλλά και η αντικομουνιστική ιδεοληψία (αλλά και το σπουδαιότερον να ζη ως μεγιστάν). Για να καταλήξει ο αρθρογράφος να διερωτάται «ποιοι ηλίθιοι πληρώνουν για να τρώγη ο κ. Τρότσκυ».   «Εις μεγιστάν», εφημ. Εμπρός, 5/5/1929

[40]   Πουλιόπουλος Π., «Η κρίση στο κόμμα», Ριζοσπάστης, 1/2/1927

[41]  Σαρκάτος Π. (Πουλιόπουλος Π.), «Ξαναμιλεί ο Τρότσκυ, ‘‘Η κατάστασις εξακολουθεί να παραμένη επαναστατική’’, για κάποιους παλιούς τροτσκυστές», Ριζοσπάστης, 19/5/1924

[42] Κώστας Παλούκης,  Η Αριστερή Αντιπολίτευση στο ΚΚΕ (ομάδα "Σπάρτακος"): 1927-1934, μεταπτυχιακή εργασία, 2002

[43]   Καστρίτης Κ. (Καρλιάφτης Λ.), Ιστορία του Μπολσεβισκισμού-τροτσκισμού στην Ελλάδα, μέρος Δ', 1925 – 1927: ή νόθα «μπολσεβικοποίηση» του ΚΚΕ,Εργατική Πρωτοπορεία, σ. 177

[44] Αποστόλου Λ., "Ο αντιδραστικός ρόλος της οργάνωσης του Αρχείου", Ριζοσπάστης, 21/5/1925.