"Το μυθιστόρημα της Ωραιοζήλης Λεβή": η άρνηση της "αστικής θηλυκότητας" χάριν του κομμουνισμού και το τραύμα του αστικού Τύπου
* Μας εξηγείς περισσότερο με ποιο τρόπο νοηματοδοτείς την αστική γυναικεία αισθητική/θηλυκότητα ως διαρκώς μετασχηματιζόμενη από την ταξική διαπάλη για την ηγεμονία.
Κώστας Παλούκης: Η νεαρή Ωραιοζήλη Λεβή, κόρη του ελληνο-εβραίου βιομήχανου Λέοντα Λεβή, ήταν μέλος της αρχειομαρξιστικής οργάνωσης. Στα 1930, η σύλληψή της βιώνεται από τον αστικό Τύπο ως ένα μεγάλο σοκ, καθώς από τη μία φαίνεται να απειλούνται εσωτερικές ιεραρχίες στο εσωτερικό της αστικής τάξης, αφού νεαρά μέλη και μάλιστα θηλυκά υιοθετούν μια εχθρική ιδεολογία, αλλά από την άλλη ταυτόχρονα επικρατεί η αίσθηση πως τραυματίζεται η ιδεολογική και πολιτική ηγεμονία του αστισμού πάνω στην κοινωνία. Δηλαδή οι δημοσιογράφοι, αλλά και οι κρατικές αρχές αισθάνονται ότι η «Μόσχα» μπορεί πια και τρυπώνει παντού, ακόμα και μέσα στο δικό τους στρατόπεδο. Η προσπάθεια του αστικού Τύπου να ερμηνεύσει και να ενσωματώσει αυτή τη «ρωγμή» γίνεται με την προβολή διαφόρων εκδοχών θηλυκής αστικότητας πάνω στη δημόσια εικόνα της Λεβή. Αρχικά η Λεβή εμφανίζεται με θετικό τρόπο σαν μια όμορφη και ανέμελη νεαρή «επαναστάτιδα των σαλονιών» που ερωτεύεται παράφορα και ζει μια αθώα ρομαντική περιπέτεια. Η ίδια η Ωραιοζήλη αντιδρά και υπονομεύει αυτήν την προσπάθεια προβάλλοντας την δική της εικόνα για τον εαυτό της. Η υπονόμευση αυτή ωθεί τον αστικό Τύπο να υιοθετήσει αρνητική εικόνα για την Λεβή. Μοιάζει πλέον πολύ με άνδρα παρά με γυναίκα. Παρουσιάζεται σαν ένα άσχημο, χωρίς θηλυκότητα κορίτσι, ένα είδος καλόγριας που απόσχει από τον έρωτα.
Η βασική ιδέα της προσέγγισής μου είναι ότι η μάχη γύρω από την εικόνα της Λεβή δεν είναι απλά μια διαμάχη αναπαραστασιακών μοντέλων ή ταυτοτήτων που κατασκευάζονται μέσα στον λόγο των εφημερίδων. Αντίθετα, είναι μια ιδεολογική και πολιτική διαμάχη με σκοπό την πλήρη αποκατάσταση τραυματισμένων πλευρών της αστικής ηγεμονίας. Είναι μια μάχη που λαμβάνει χώρα σε μια πόλη και μια χώρα με έντονη ταξική πόλωση, οξύτατες ιδεολογικές και πολιτικές συγκρούσεις, αλλά και σημαντικά ξεσπάσματα κοινωνικών αγώνων. Ταυτόχρονα, λαμβάνει χώρα σε μία κοινωνία με εξελισσόμενη τη διαμάχη για τον ρόλο των γυναικών. Είναι, λοιπόν, μια ευκαιρία να παρακολουθήσουμε τον τρόπο με τον οποίο η ταξική αντιπαράθεση διαπερνά και καθορίζει τα ιδεώδη της αστικής θηλυκότητας, αλλά και συνάμα διαπερνάται και καθορίζεται από αυτά.
Αυτά τα πρότυπα του γυναικείου φύλου δεν αποκρυσταλλώνονται όμως πέρα και έξω από το πεδίο της ταξικής πάλης, ούτε έξω από τις μεταξύ τους σχέσεις ή τις σχέσεις των φορέων τους, αλλά αντίθετα -με τον ίδιο τρόπο που ο Ε. P. Thomson περιγράφει τη μεθοδολογία του για τη διαμόρφωση της εργατικής τάξης- σχηματίζονται από αληθινούς ανθρώπους και σε ένα αληθινό πλαίσιο σε μια συγκεκριμένή ιστορική στιγμή σε αλληλεπίδραση. Έτσι, τα κριτήρια με τα οποία διαμορφώνονται τα πρότυπα για τη θηλυκότητα δεν είναι στατικά και κλειστά. Αντίθετα, είναι δυνατόν η διαλεκτική της ταξικής πάλης για την ηγεμονία να διαμορφώνει μια τάση για ταξικό ετεροπροσδιορισμό και ταξική διαφοροποίηση με αποτέλεσμα να εξελισσόνται, να διαμορφώνονται και να κοινωνιογεννώνται διαρκώς νέες κοινωνικές αποκρυσταλλώσεις του θηλυκού φύλου. Με αυτόν τον τρόπο η ταξική διαπάλη μπορεί -όπως μας προτείνει ο Νόρμπετ Ελίας στο έργο του Η εξέλιξη του Πολιτισμού- να κινεί και να εξελίσσει τον πολιτισμό.
Σε αυτήν τη διαδικασία η «θηλυκότητα» και η «ομορφιά» δεν είναι λοιπόν ούτε διαχρονικά ούτε αρχέγονα ιδεώδη. Ωστόσο, όμως δεν υποστηρίζω πως υπάρχει μια διαρκή και ανολοκλήρωτη ρευστότητα των αναπαραστάσεων ούτε θεωρώ πως η ιστορική εξέλιξη του πολιτισμού συνίσταται απλά σε μια διαδοχή στιγμιαίων ιστορικών αποκρυσταλλώσεων. Πιστεύω πως κοινωνιογεννώνται στη μακρά διάρκεια ισχυρές αποκρυσταλλώσεις της θηλυκότητας οι οποίες ανά εποχή μετασχηματίζονται και εξελίσσονται ή επανανοηματοδοτούνται.
Συγκεκριμένα, πολλές από τις αναπαραστάσεις για την θηλυκότητα που αναμετρώνται σε αυτήν την διαμάχη γύρω από την Ωραιοζήλη Λεβή κυριαρχούν μέχρι και σήμερα, αν και έχουν μετασχηματιστεί. Για παράδειγμα η απολίτικη γυναίκα που φροντίζει και περιποιείται τον εαυτό της και έχει ως μοναδικά ενδιαφέροντα το κομμωτήριο, τα κουτσομπολίστικα περιοδικά και τις μεσημεριανές εκπομπές συνιστά κυρίαρχο θετικό μοτίβο απέναντι στο οποίο υψώνεται ως αντίπαλο αρνητικό ιδεώδες η πολιτικοποιημένη κοπέλα με το «ταγάρι» και τα μη «ξυρισμένα πόδια». Αν και προβάλλεται αυτό το ιδεώδες εδώ και δεκαετίες από τα MME, το ενδιαφέρον σε αυτό είναι πως σήμερα το εγκολπώνεται η «λαϊκή Δεξιά» και κυρίως η νεοναζιστική εκδοχή της, παράγοντας σύγχρονες αναπαραστάσεις για τον «λαϊκό πολιτισμό» απέναντι στους αριστερούς «βρωμοκουλτουριάρηδες» του «Κολωνακίου».
* Αποσαφηνίζοντας τα μεθοδολογικά σου εργαλεία σημειώνεις ότι «ο όρος αναπαράσταση χρησιμοποιείται ως μέσο έκφρασης της ιδεολογίας και όχι ως κοινωνική κατασκευή ή ως ενδοκειμενική λειτουργία του λόγου». Ωστόσο, η «αφηγηματική» αντιπαράθεση των προτύπων της αστικής κανονιστικής θηλυκότητας με τα εναλλακτικά γυναικεία πρότυπα που αναδύονται μέσα από τη συλλογική ένταξη και την ένταξη στο κομμουνιστικό κίνημα δεν συνιστά ένα είδος αντιπαράθεσης στο επίπεδο του λόγου (χωρίς βέβαια να παραγνωρίζεται η υλική διάσταση των προτύπων και κυριότερα το ότι υπάρχουν αντικειμενικά και ανεξάρτητα από τον λόγο);
Κ.Π.: Η περιορισμένη ενασχόλησή μου, τόσο με τα έμφυλα ζητήματα όσο και με τις πολιτισμικές μελέτες, μου έχει δημιουργήσει την εντύπωση πως η πλειονότητα των σχετικών μελετών κυριαρχείται από μεθοδολογίες που είτε απαξιώνουν τον ρόλο της τάξης και των ταξικών αντιθέσεων είτε χρησιμοποιούν την κοινωνική κατασκευή την και την ενδοκειμενική λειτουργία του λόγου. Με λίγα λόγια, ακολουθούν την παράδοση της μεταμαρξιστικής αποδομιστικής μεθόδου, δηλαδή, αυτό που γενικά χαρακτηρίζεται από αρκετούς μαρξιστές θεωρητικούς ως "μεταμοντέρνα" σκέψη. Η ηγεμονία αυτών των προσεγγίσεων στη βιβλιογραφία των κοινωνικών επιστημών, πιστεύω ότι ωθεί σε έναν υπόρρητο και ασυνείδητο εξαναγκασμό προς μια μεθοδολογική κανονικότητα, ακόμα και όσους επιθυμούν να ακολουθούν άλλους επιστημολογικούς προσανατολισμούς. Προσωπικά, παραμένω αρκετά επιφυλακτικός στην επιστημονική και μεθοδολογική επάρκεια αυτών των προσεγγίσεων, θεωρώ τις πολιτικές τους προεκτάσεις ριζοσπαστικές μόνο ως ένα σημείο και κάτω υπό συγκεκριμένες «κινηματικές» προϋποθέσεις, ενώ, αντίθετα, κάτω από άλλες προϋποθέσεις γίνονται κομμάτι της κυρίαρχης, φιλελεύθερης αστικής σκέψης. Σε κάθε περίπτωση όλοι είναι υποχρεωμένοι να διαλεχθούν και να αναμετρηθούν με αυτές τις προσεγγίσεις, κάτι που δεν είναι εύκολο. Συμμετέχοντας στην ημερίδα του ΟΜΙΚ για το φύλο και συμβάλλοντας στα πρακτικά της ημερίδας με το κείμενο για την Ωραιοζήλη, θεώρησα χρήσιμο να αποπειραθώ να ψηλαφίσω μια «μαρξιστική» προσέγγιση, γιατί στις κοινωνικές επιστήμες είναι αναγκαίος και ο διάλογος και ο πειραματισμός.
Συγκεκριμένα, λοιπόν, για να χειριστώ τις αναπαραστάσεις, χρησιμοποίησα το άρθρο του Stuart Hall «The work of representation» στο βιβλίο που ο ίδιος επιμελείται με τίτλο Representation. Cultural representations and signifying practices. Αυτό συνοψίζει όλες τις αποδομιστικές προσεγγίσεις, διαμορφώνοντας ένα πιο συνεκτικό, κανοναρχικό επιστημολογικό μοντέλο, στο βαθμό που αυτό μπορεί να επιτευχθεί. Γι’ αυτό θεωρείται ένα από τα πιο κομβικά κείμενα στη σχετική βιβλιογραφία. Μελετώντας το, στάθηκα σε μια πολύ μικρή παράγραφο όπου επιχειρούσε να εντάξει τη «γκραμσιανή ηγεμονία» στις Φουκωικές προσεγγίσεις. Κατά τη γνώμη μου, ωστόσο, το γκραμσιανό μοντέλο θα μπορούσε να προωθήσει μια εναλλακτική μαρξιστική οπτική, μόνο εάν «απογυμνωθεί» από το πλαίσιο στο οποίο το εντάσσει ο Stuart Hall και ενταχθεί, συνθετικά στο πλαίσιο του διαλεκτικού υλισμού, όπως παρουσιάζεται είτε με έναν τρόπο από τον Νόρμπερτ Ελίας, είτε με άλλο τρόπο από τον Έντουαρντ Τόμσον. Ωστόσο, ακόμα και αυτό το γκραμσιανό μοντέλο έχει κάποια όρια, ιδιαίτερα όταν παρακάμπτεται το γεγονός πως οι «ιδεολογικές αναπαραστάσεις» δεν περιορίζονται μόνο στον λόγο. Αντίθετα, στην πράξη, προκύπτουν και παράγονται από δρώντα υποκείμενα, με αλληλοσυγκρουόμενες ετεροπροσδιοριζόμενες ταυτότητες και, ακόμη περισσότερο, με συνεκτική συνείδηση για τον εαυτό τους και τον ρόλο που επιθυμούν να επιτελέσουν μέσα στην κοινωνία. Στο παράδειγμα που παραθέτω, η Ωραιοζήλη Λεβή παρεμβαίνει στη διαμάχη για την «εικόνα» της και προτάσσει τη δική της συνειδητή πολιτική ταυτότητα και «εργατική θηλυκότητα». Μάλιστα, αυτή ακριβώς η παρέμβαση προκαλεί αναπροσαρμογή των «μοτίβων» στο αστικό στρατόπεδο. Δεν είναι λοιπόν μια ενδοκειμενική διαμάχη, αλλά μια διαμάχη που διαχέεται μέσα στην κοινωνία. Δυτυχώς, δεν είμαστε σε θέση, για τη συγκεκριμένη ιστορία, να αξιολογήσουμε το fit back και την αλληλεπίδραση κοινού/εφημερίδων.
* Οι αρχειομαρξίστριες προτρέπονταν σε ηθική εγκράτεια και σύνεση ώστε να διαψεύδουν έμπρακτα την αστική προπαγάνδα, στο πλαίσιο της οποίας οι εργάτριες εμφανίζονταν να είναι γυναίκες «ελευθερίων ηθών». Αυτή ήταν και η τάση που φαίνεται να επικράτησε για αρκετά χρόνια στο κομμουνιστικό κίνημα αναφορικά με το πρότυπο της γυναικείας ηθικότητας. Το γεγονός αυτό κατά τη γνώμη σου συνδέεται με τη συντηρητική μεταστροφή που είχε συμβεί στη σταλινική Ρωσία αναφορικά με τα ζητήματα των έμφυλων σχέσεων ή σχετίζεται περισσότερο με τα ιστορικά μορφολογικά χαρακτηριστικά της ελληνικής κοινωνίας, όπου η πατριαρχία ως σύστημα ρύθμισης των έμφυλων σχέσεων επιβιώνει διαχρονικά;
Κ.Π.: Νομίζω πως είναι δύο παράγοντες που λειτούργησαν συνδυαστικά, ωστόσο, τα πράγματα μπορεί να είναι πιο σύνθετα. Πράγματι, η σταλινική αντεπανάσταση στη Ρωσία οδήγησε σε υποχώρηση πολλών κεκτημένων μέσα στο διεθνές κομμουνιστικό κίνημα, επηρεάζοντας τη στάση των μελών των Κ.Κ., κυρίως στην Ελλάδα, ενώ το ελληνικό περιβάλλον επέδρασε κυρίως στους/τις αρχειομαρξιστές/ριες. Ωστόσο, η πραγματική στάση των κομματικών κομμουνιστριών χρειάζεται διεξοδικότερη έρευνα, παρά τα ιδεολογικά προτάγματα των στελεχών τους. Οι Αρχειομαρξιστές, για παράδειγμα, ασκούσαν έντονη κριτική στην ηθική των κομματικών την περίοδο του 1920. Επίσης, το ΚΚΕ συνδέεται τη δεκαετία του 1930 στενά με τα προσφυγικά στρώματα. Γνωρίζουμε πως ο αναπτυσσόμενος στους πρόσφυγες, λαϊκός πολιτισμός ακολουθεί σε μεγάλο βαθμό τις νόρμες του «κόσμου του ρεμπέτικου», ο οποίος παρεκκλίνει από τις πιο «συντηρητικές» νόρμες του σταλινικού κομμουνισμού. Ο Αρχειομαρξισμός, για παράδειγμα, στάθηκε ρητά πολέμιος της ραθυμίας «της υπόγειας ταβέρνας», γι' αυτό και οι αρχειομαρξιστές λάτρεψαν και τον Κώστα Βάρναλη. Αντίθετα, το ΚΚΕ παρέμενε πιο ανεκτικό. Νομίζω, τελικά, πως η μεγάλη τομή στη συντηρητική αναδίπλωση στα έμφυλα θέματα μέσα στο ΚΚΕ επήλθε με τη μαζική εισχώρηση του αγροτικού στοιχείου κατά την περίοδο της αντίστασης, παρότι για τις αγρότισσες η συμμετοχή αυτή ήταν τεράστιο χειραφετητικό άλμα σε σύγκριση με την κατάσταση που βρίσκονταν.
* Αφενός οι λόγιες αστές χειραφετούνταν μέσα από την κατάκτηση της ορατότητας στον δημόσιο χώρο και την πρόσβαση στη γνώση, αφετέρου οι κομμουνίστριες χειραφετούνταν μέσα από τη συλλογική τους ένταξη και τη στράτευση στο κομμουνιστικό κίνημα. Εσύ πώς διακρίνεις ποιοτικά την πορεία χειραφέτησης των αστών γυναικών από αυτή των κομμουνιστριών;
Κ.Π.: Νομίζω πως πράγματι οι νεαρές εργάτριες και μεσοαστές κοπέλες που εντάχθηκαν στο μεσοπολεμικό κομμουνιστικό κίνημα κατέκτησαν, με αυτόν τον τρόπο, την ορατότητά τους στον δημόσιο χώρο και διεκδίκησαν ρόλο και θέση μέσα στην ανδροκρατούμενη κοινωνία, αλλά και την μικροκοινότητα. Διαβάζουμε στην "Πάλη των Τάξεων", την εφημερίδα των Αρχειομαρξιστών, πως νεαρές εργάτριες πρωταγωνιστούν στο μικτό σωματείο των κεραμοποιών του Εργοστασίου Αλατίνι Θεσσαλονίκης και αντιπαρατίθενται με άντρες της συντηρητικής παράταξης στις συνελεύσεις του. Ίσως να μην είναι τυχαίο ότι η Ωραιοζήλη Λεβή είχε αναλάβει να φτιάξει αρχειομαρξιστικό πυρήνα στο συγκεκριμένο εργοστάσιο εργαζόμενη η ίδια εκεί. Διαβάζουμε στα "Αθηναϊκά Νέα" ότι κοπέλα από το Περιστέρι εγκατέλειψε την οικογένειά της ερχόμενη σε σύγκρουση με τον πατέρα της, όταν εκείνος της απαγόρεψε να είναι μέλος κομμουνιστικής οργάνωσης. Η πιο κραυγαλέα, όμως, περίπτωση είναι αυτή των κοριτσιών που παρακολουθούσαν τα αρχειομαρξιστικά Κόκκινα Σχολεία στην Θεσσαλονίκη. Η αποκάλυψη της δράσης τους αποτέλεσε τεράστο σοκ για τις αστικές εφημερίδες και σίγουρα συζητήθηκε έντονα μέσα στην κοινωνία.
* Στο πλαίσιο του αρχειομαρξιστικού κινήματος αποδιδόταν σημαίνουσα βαρύτητα στην υπόθεση της κοινωνικής χειραφέτησης των γυναικών;
Το Αρχειομαρξιστικό ρεύμα την περίοδο 1927-1934 υπήρξε ένα πραγματικά μαζικό εργατικό ρεύμα με πανελλαδική δράση σε όλα σχεδόν τα εργατικά επαγγέλματα. Συσπείρωσε ένα μεγάλο δυναμικό νεαρών, κυρίως, γυναικών, οι οποίες έδρασαν στους διάφορους μορφωτικούς εκδρομικούς ομίλους, τα κόκκινα σχολεία, αλλά και στον συνδικαλισμό, όπως οι εργάτριες κεραμοποιείας και κυρίως οι εργάτριες στα υφαντουργεία. Η αρχειομαρξιστική οργάνωση ίδρυσε ξεχωριστό τομέα γυναικών και εξέδωσε το περιοδικό "Η Αγωνίστρια". Δυστυχώς, δεν έχει διασωθεί κανένα τεύχος, ώστε να έχουμε μια πιο άμεση εικόνα του γυναικείου αρχειομαρξιστικού λόγου. Γι’ αυτό, παρότι, ζητούσαν ψήφο για τις γυναίκες, δυστυχώς δεν ξέρουμε περισσότερα πράγματα. Στις συνδικαλιστικές διεκδικήσεις επικράτησαν αιτήματα που ζητούσαν ίσα ημερομίσθια με τους άντρες εργάτες και γενικά ισότιμο ρόλο με τους άντρες. Ωστόσο, το αρχειομαρξιστικό ρεύμα στάθηκε ιδιαίτερα πουριτανικό γενικά σε πολλές εκφάνσεις του απέναντι στις γυναίκες. Τόσο οι Αρχειομαρξιστές όσο και το ΚΚΕ υιοθετούν μια ρητορική προστασίας και διαφύλαξης της γυναικείας τιμής.
Η αρχειομαρξιστική οργάνωση, αρχικά, απαγόρευε αυστηρά τις ερωτικές σχέσεις, όπως και τον «αγοραίο έρωτα». Αλλά κυρίως μέσα από μια ρητορική εγκράτειας και προστασίας του άντρα από τις αρρώστιες των εκδιδομένων γυναικών. Οι αρχειομαρξιστές δεν παντρεύονταν αρχικά με θρησκευτικό γάμο, αλλά εισήγαγαν μεταξύ τους ένα συγκεκριμένο τυπικό. Έδιναν μεγάλη σημασία στον ρομαντικό έρωτα, απαξιώνοντας ιδεολογικά και πρακτικά τους αστικούς γάμους. Ο σεβασμός όμως στην γυναίκα, μερικές φορές προσλαμβανόταν με παραδοσιακά κριτήρια της ελληνική κοινωνίας. Έτσι, όταν κάποτε ένας αρχειομαρξιστής θέλησε να παντρευτεί την αδελφή της συζύγου του Γιωτόπουλου, τη «ζήτησε» από τον Γιωτόπουλο ακολουθώντας το παραδοσιακό ελληνικό τυπικό. Ο αρχειομαρξιστής Κώστας Αναστασιάδης ταυτίζει μάλιστα στις αναμνήσεις του την εξάρτηση των μελών από την αρχειομαρξιστική ηγεσία με την εξάρτηση των μελών της οικογένειας από τον πατέρα και την δομή της οργάνωσης με την πατριαρχική οικογένεια. Σε πολύ μεγάλο βαθμό, η αρχειομαρξιστική οργάνωση υποκατέστησε τον θεσμό της οικογένειας, υιοθετώντας όμως μερικές από τις ανδροκρατικές πολιτισμικές πρακτικές.
1 σχόλιο:
χάρη σε σας έψαξα και μουά το θέμα αυτό...
ευχαριστώ...
Δημοσίευση σχολίου