«Το μυθιστόρημα της Ωραιοζήλης Λεβί»

"νεανικός έρωτας και ρήξη στην εβραϊκή οικογένεια, γυναικεία νεανική ριζοσπαστικότητα, διεθνοτική όσμωση και άρνηση της εβραϊκής αστικότητας."

Στις 15 Ιανουαρίου 1931 το Τμήμα Ειδικής Ασφάλειας της Θεσσαλονίκης ανακαλύπτει τη λειτουργία ενός «Κόκκινου Σχολείου» στο συνοικισμό της Αγίας Φωτεινής. Το «Κόκκινο Σχολείο» αυτό οργανωμένο από μέλη της ΚΟΜΛΕΑ (Κομμουνιστικής Οργάνωσης Μπολσεβίκων Αρχειομαρξιστών Λενινιστών Ελλάδας – Αρχειομαρξιστών) και συγκεντρώνοντας, σύμφωνα με την εφημερίδα Μακεδονία, μεγάλο αριθμό μαθητών και μαθητριών, νεαρών εργατών και εργατριών προσέφερε κλειστά μαθήματα μαρξιστικής θεωρίας και οργανωμένης πολιτικής δράσης[1]. Μια από τις συλληφθείσες μαθήτριες, η δεκαεξάχρονη Άννα Κάτση, δεν οδηγείται στο δικαστήριο και δε δικάζεται σε αντίθεση με τους υπόλοιπους κατηγορούμενους[2] δημιουργώντας ένα μυστήριο γύρω από το πρόσωπό της[3]. Σύντομα αποκαλύπτεται πως πίσω από αυτό το ψευδώνυμο κρυβόταν η 19χρονη πρωτότοκος κόρη του εκατομμυριούχου και «εν Αθήναις εγκατεστημένου εργοστασιάρχου και εμπόρου κομβίων» Λεών Λεβή. Το γεγονός αυτό ρίχνει όλο το ενδιαφέρον του επίσημου τύπου στο πρόσωπό της δημιουργώντας έναν τεράστιο μύθο με φανταστικές και παραληρηματικές ιστορίες. Η νεαρή Ωραιοζήλη εμφανίζεται να δείχνει ροπή προς τον φιλεργατισμό ήδη από την ηλικία των 12, όταν αρνήθηκε τον έρωτα νεαρού επειδή αυτός κατηγόρησε τους εργάτες για τις συμπλοκές του Πασαλιμανιού. Προβάλλεται να είναι φιλομαθής γεγονός που ερχόταν σε αντίθεση με την πρέπουσα εικόνα μιας νεαρής γόνου εβραϊκής αστικής οικογένειας. Ο πατέρας της ανησυχώντας την προέτρεπε να εγκαταλείψει τη μελέτη και να ασχοληθεί με τη μουσική.

Τελικά, η Ωραιοζήλη ερωτεύεται τον πολωνοεβραίο Όσκαρ Ροζισβάιν, σύνδεσμο της Αρχειομαρξιστικής οργάνωσης με την Γραμματεία της Διεθνούς Αριστερής Αντιπολίτευσης στη Γαλλία, ο οποίος έρχεται στην Αθήνα και εργάζεται ως μουσικός και οργανοπαίχτης βιολιού. Με αυτήν την ιδιότητα προσλαμβάνεται από τον Λέοντα Λεβή ως μουσικοδιδάσκαλος της θυγατέρας του. Ακολουθεί το ειδύλλιο, η προσχώρηση της Ωραιοζήλης στην Αρχειομαρξιστική Οργάνωση.  Αμέσως η Ωραιοζήλη αναλαμβάνει τον ρόλο της «δασκάλας» στα «Κόκκινα Σχολεία» που είχε οργανώσει η ΚΟΜΛΕΑ στην Αθήνα. Την 1^η Μαΐου 1930 συλλαμβάνεσαι στις συγκρούσεις της αστυνομίας με τους Αρχειομαρξιστές. Έτσι, αποκαλύπτεται η δράση της στην οικογένειά της. Έκπληκτοι και τρομαγμένοι οι γονείς της «έλαβον περιοριστικά μέτρα εναντίον της και κατέβαλλον προσπάθεια να την απαλλάξουν από την επήρεια του κομμουνισμού». Οργάνωσαν μάλιστα για τον σκοπό αυτό «εσπερίδα» στο οικογενειακό μέγαρο. Εκείνο το βράδυ όμως η Ωραιοζήλη απέδρασε και εξαφανίστηκε από το σπίτι της. Κατέφυγε στη Θεσσαλονίκη και εργάστηκε με ψευδώνυμο σε κεραμοποιείο. Αρρώστησε από τη δυσκολία της εργασίας και στη συνέχεια εργάστηκε σε υφαντουργείο. Εκεί ανέλαβε πολιτική δράση, ενώ παράλληλα εκτελούσε τα χρέη της δασκάλας στο «Κόκκινο Σχολείο» της Αγίας Φωτεινής. Η εφημερίδα Μακεδονία περιγράφει την συγκινητική συνάντηση της Ωραιοζήλης με τους γονείς της και την ευγνωμοσύνη του πατέρας της προς την αστυνομία[4]. Σε επόμενο άρθρο της εφημερίδας και, αφού αποκαλύπτεται ο τρόπος με τον οποίο θα παντρευόταν κρυφά η Ωραιοζήλη τον Όσκαρ, η νεαρή εβραία παρουσιάζεται να είναι «μετανοούσα». Η Εισαγγελία Θεσσαλονίκης όμως προχωρά τον φάκελό της, διατάζει την ανάκρισή της και τελικά θα διαμορφώσει κατηγορητήριο εναντίον της. Στη δίκη η Ωραιοζήλη εμφανίζεται να υπερασπίζεται τη δράση της και τελικά να καταδικάζεται σε 1 ½ χρόνο φυλάκιση και 2 χρόνια εκτόπιση, για να οδηγηθεί στις φυλακές Αβέρωφ.

Η πολύ πρωτότυπη και όντως μυθιστορηματική ιστορία της Ωραιοζήλης Λεβί φέρνει στο προσκήνιο πλευρές της μεσοπολεμικής κοινωνίας και τον τρόπο με τον εντάσσονταν και λειτουργούσαν οι νέοι, οι γόνοι των αστών εβραίων και ιδιαίτερα  οι νεαρές γυναίκες. Η Αθήνα και η Θεσσαλονίκη είναι πόλεις που βιώνουν καθημερινά εκρηκτικές κοινωνικές συγκρούσεις και προκαλούν πολλές ρήξεις. Η πλειονότητα των υποκειμένων που ριζοσπαστικοποιούνται και αναλαμβάνουν δράση είναι νέοι, μαθητές, εργάτες και φοιτητές. Ένας νεανικός ριζοσπαστισμός αναδύεται στην επιφάνεια, μέσα στον οποίο η νεανικότητα διαρρηγνύει τις παραδοσιακές συμπεριφορές της οικογένειας και έρχεται σε επαφή με μοντερνικές αξίες, οι οποίες εκφράζονται εν πολλοίς μέσα από τις κομμουνιστικές οργανώσεις. Συγκεκριμένα, ο Αρχειομαρξισμός, μια μεγάλη και μαζική οργάνωσης της τροτσκιστικής κομμουνιστικής μεσοπολεμικής αριστεράς, διαμορφώνει ένα ιδιαίτερο ηθικό-αξιακό πλαίσιο το οποίο μπορούσε να συνδέει «επαναστατικά» και μοντερνικά πρότυπα με παραδοσιακές πρακτικές.

Η ιστορία της Λεβί αποκαλύπτει ενδεχομένως τη γοητεία που ασκούσε η νεανική αυτή ριζοσπαστικότητα σε γόνους και μάλιστα σε κορίτσια των μεγαλοαστικών οικογενειών. Η Ωραιοζήλη με την επιλογή της να στρατευτεί στην ΚΟΜΛΕΑ έρχεται σε ρήξη με το σύνολο των προτύπων που μια μεγαλοαστική οικογένεια αλλά και η ίδια η κοινωνία απεικόνιζε για τα θηλυκά μέλη της.  Συμπαθώντας τους εργάτες, σπουδάζοντας και μελετώντας διαλύει καταρχήν την πρότυπη παραδοσιακή εικόνα της λεπτεπίλεπτης, χαριτωμένης, ευερέθιστης κοπέλας που ενδιαφέρεται για τις εσπερίδες, τους χορούς και τις μουσικές[5]. Ουσιαστικά, αρνείται την αστική της ταυτότητα και αναζητά μια νέα. Αυτή ακριβώς η άρνηση της αστικότητας και η υιοθέτηση της εργατικής συνείδησης, είναι το στοιχείο που κεντρίζει, στεναχωρεί, ενοχλεί τον επίσημο τύπο και τελικά δίνει μυθικές και παραληρηματικές διαστάσεις στην ιστορία της. Η απόδραση και η μη εμφάνισή της στην «εσπερίδα», που ετοίμαζε ο πατέρας της για να την «ανανήψει» πολιτισμικά, συμπυκνώνει συμβολικά και πρακτικά ακριβώς αυτή τη ρήξη. Εκείνη τη στιγμή δείχνει να επιλέγει μια ζωή γεμάτη κακουχίες και πολιτική δραστηριότητα η οποία φαίνεται να γεμίζει την «κενότητα» που της προσέφερε ο προηγούμενος βίος της και ο προηγούμενος εαυτός της. Η Ωραιοζήλ με το αναγκαστικό ψευδώνυμο – πρακτική που συνήθιζαν ούτως ή αλλιώς οι Αρχειομαρξιστές – αποκτά μαζί με τη νέα ζωή, μια νέα διαφορετική προσωπικότητα και μια νέα εργατική και κομμουνιστική ταυτότητα. Η δημόσια αποκάλυψη αυτής της διπλής ταυτότητας φέρνει την Ωραιοζήλ σε προσωπική κρίση. Τελικά, η δίκη και η στάση της εκεί, καθώς και η καταδίκη της με την φυλάκιση που επακολουθεί δείχνουν την επιλογή της. Αυτό όμως δεν απαγορεύει την ύπαρξη διαφόρων συμβιβασμών. Συνεπώς, τίθεται συνολικά ο εξής προβληματισμός: κατά πόσο υπάρχει συνολικά μια νεανική ριζοσπαστικότητα στο μεσοπόλεμο, ιδιαίτερα μια ριζοσπαστικότητα νέων γυναικών, η οποία ηγεμονεύεται πολιτισμικά από τα εργατικά χαρακτηριστικά και ταυτίζεται με κομμουνιστικό ιδανικό. Εάν υπάρχει, γιατί μπορεί να διαπερνά τις τάξεις και αγγίζει και γόνους των μεγαλοαστών; Γιατί δηλαδή γοητεύει τη νεαρή Ωραιοζήλ.

Η οικογένειά της όμως πέρα από αστική και πλούσια είναι εβραϊκή. Συνεπώς, όλα αυτά τα ερωτήματα λαμβάνουν ένα επιπλέον ενδιαφέρον και, ως εκ τούτου, επιπλέον πλευρές διερεύνησης. Η εβραϊκότητα καταρχήν δε φαίνεται να αναδεικνύονται από τις εφημερίδες ως κάτι ιδιαίτερο σε αυτήν την υπόθεση. Η οικογένεια της Ωραιοζήλ δε παρουσιάζεται πολύ διαφορετική από τις άλλες μεγαλοαστικές οικογένειες της Αθήνας. Η υποτίμηση αυτή θέτει με τη σειρά της ένα νέο προβληματισμό: κατά πόσο συγκροτεί ή όχι η εβραϊκή αστικότητα μια διαφορετική ταυτότητα, εάν αυτή εκδηλώνεται ως τέτοια ή απορροφάται από την γενικότερη ταξική διάσταση. Γνωρίζουμε πως η εβραϊκή κοινότητα εξαιτίας της Φεντερασιόν ταυτίζεται στην ελληνική  συνείδηση με τον σοσιαλισμό, όπως αντίστοιχα ταυτίζεται συχνά ο εβραϊσμός στον αντισημιτικό ευρωπαϊκό και συνάμα αντικομουνιστικό λόγο. Παρόλα αυτά δε παρατηρούμε καμία ανοιχτή ή, έστω, λανθάνουσα ιδεοτυπική προσέγγιση της σχέσης εβραϊσμού και σοσιαλισμού στις ερμηνείες του επίσημου ελληνικού τύπου. Ωστόσο, παρατηρούμε τη νεαρή Ωραιοζήλ να σπουδάζει στο Πανεπιστήμιο και να βλέπει θετικά το εργατικό κίνημα, ενώ ο πατέρας της επιλέγει ένα πολωνοεβραίο για μουσικοδιδάσκαλό της. Όλα αυτά μαζί με κάποιες άλλες λεπτομέρειες ενδεχομένως να αποτελούν μικρές ενδείξεις μιας πιο διεθνοποιημένης κοσμοπολίτικης εκδοχής της αστικότητας, η οποία σύμφωνα με τον Πάρη Παπαμίχο Χρονάκη διακρίνει της Θεσαλονικιώτικη Εβραϊκή αστική τάξη[6]. Κατά πόσο όμως ισχύει το ίδιο για την Αθήνα; Και στην περίπτωση που ισχύει, κατά πόσο αυτή η πολιτισμική ιδιαιτερότητα επηρεάζει τα πατριαρχικά χαρακτηριστικά μιας μεγαλοαστικής οικογένειας παραχωρώντας μεγαλύτερο πεδίο κοινωνικής ελευθερίας σε μια εβραία θυγατέρα; Εδώ μπαίνει το ερώτημα κατά πόσο ή όχι η εβραϊκή αστική τάξη ακολουθεί πιστά ή λιγότερο πιστά τα μοντέλα ηθικής που προτάσσει συνολικά ο αστισμός του μεσοπολέμου για τις σχέσεις των δύο φύλων. Η διερεύνηση αυτών των ερωτημάτων θα μας βοηθήσει, συνεπώς, να συνδέσουμε ή όχι την ιστορία της Ωραιοζήλ, μια ιστορία ρήξης και νεανικής εξέγερσης με τις κυρίαρχες τότε απόψεις για το γυναικείο φύλο, με την εβραϊκή ιδιαιτερότητα. Τα συμπεράσματα από μια τέτοια μελέτη θα μας επιτρέψουν, τέλος, να εκτιμήσουμε και το βαθμό πολιτισμικής όσμωσης της ελληνική εβραϊκής κοινότητας με τον υπόλοιπο ελληνικό κόσμο, ιδίως στην Αθήνα.

---

[1] «Μιαν καταπληκτική αποκάλυψις. Η κομμουνιστική προπαγάνδα εισεχώρησε μεταξύ της μαθητιώσης νεολαίας μας. Απεκαλύφθη η ύπαρξις «Κόκκινων Σχολείων» . Συνελήφθησαν αρκεταί μαθηταί και μαθήτριαι», εφημ. Μακεδονία, 16/1/1931.

[2] «Εδικάσθησαν χθες ενώπιον του πλημμελειοδικείου οι συλληφθέντες εις την αρχειομαρξιστικήν σχολήν. Όλοι πλην μιας κατεδικάσθησαν»,  εφημ. Μακεδονία, 17/1/1931

[3] «Τι αποκαλύπτεται από το κατασχεθέν αρχείον των αρχειομαρξιστών. Πρόκειται περί αντιδραστικής οργανώσεως η οποία εσκόπει να φέρη αναστάτωσιν εις ολόκληρην την χώραν. Εντός της ημέρας  η ανάκρισις θα προβή εις νέας σοβαρότατας αποκαλύψεις», εφημ. Μακεδονία, 21/1/1931

[4] Βλ. «Μια συνταρακτική αποκάλυψις: η συλληφθείσα αρχειομαρξίστρια Άννα Κάτση είνε κόρη του εκατομμυριούχου Λεβή. Αι μυθιστορηματικαί περιπέτειαι και η δράσις της. Πως εδραπέτευσεν από τας Αθήνας», εφημ. Μακεδονία, 22/1/1931

[5] Την πλευρά αυτήν ακριβώς θα αναδείξει ο αρχειομαρξιστικός λόγος υπερασπίζοντας το μέλος της Οργάνωσης, βλ. «Ανακοινωθέν Αρχειομαρξιστών», Εφημερίς των Βαλκανίων, 23/1/1931

[6] Βλ. Πάρις Παπαμίχος Χρονάκης, Ζώντας μαζί στην υστεροοθωμανική Θεσσαλονίκη. Όροι, όρια και νοήματα μιας αστικής κοινωνικότητας, 14η Θερινή Συνάντηση Μεταπτυχιακών Φοιτητών Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας, Ρέθυμνο, 17‐19 Ιουλίου 2009